رجال و درایه - جلسه ۶
$
** تاریخ نگارش حدیث پس از شهادت حضرت رسول اللهp در مکتب خلفا
این دوره خود به قسمت‌های مختلفی تقسیم می‌شود که آن‌ها را در پنج دوره بررسی خواهیم کرد.
***
* دوره اول تاریخ نگارش حدیث در مکتب خلفا (دوره منع و جعل حدیث)
مهم‌ترین مسائل این دوره را در چند بند عرض می‌کنم:
– این دوره تقریباً از شهادت حضرت رسول اللهp آغاز شده و تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیر بین سال‌های ۹۹ تا ۱۰۱ هجری ادامه یافت.
– فریقین بر این نظر اتفاق دارند که در زمان خلفا، خصوصاً خلیفه دوم، کتابت و حتی نشر شفاهی حدیث به شدت محدود و حتی بعضی از مکتوبات حدیثی سوزانده شد و برخی راویان حدیث مانند ابن مسعود و ابودرداء، مضروب و زندانی شده، برخی نیز در مدینه محصور شدند.
عده‌ای هم مانند ابوذر غفاری به مناطق دور دست در شام و مناطق لبنان فعلی که آن زمان جزء شامات بود، تبعید شدند.
علاقه‌مندان به مطالعه این بحث، می‌توانند علاوه بر کتب مرحوم علامه عسکری، به این کتاب‌ها نیز مراجعه کنند: تذکرة الحفاظ (ج ۱، ص ۳ تا ۵)، طبقات ابن سعد (ج ۵، ص ۱۴۰)، تاریخ مدینه دمشق (ج ۴، ص ۵۰۰)، کنزالعمال (ج ۱۰، ص ۲۹۳)، سنن ابن ماجه (ج ۱، ص ۱۲) و المستدرک علی صحیحین (ج ۱، ص ۱۰۲).
– در دوران خلیفه سوم نیز این ماجرا ادامه پیدا کرد با این تفاوت که بعضی جرأت مخالفت با او را پیدا کردند و در ضمن افرادی مانند ابوهریره، کعب الاحبار و تمیم الداری نیز با حمایت و پشتیبانی جدی حکومت به جعل حدیث به صورت گسترده دست زدند.
– با توجه به شواهد تاریخی، در زمان حکومت امیر مؤمنانj منعی در نگارش حدیث نبود، اما پس از شهادت ایشان، این ماجرا به صورت دیگری ادامه پیدا کرد.
– در این دوره به شدت با بیان احادیث در فضائل امیر مؤمنانj و فرزندان ایشان مقابله شده و راویان این‌گونه احادیث را به انواع مصائب مالی و جانی گرفتار می‌کردند.
– در مقابل، احادیثی در مناقب خلفا، بنی‌امیه و به طور کلی مخالفان اهل بیتb جعل شده و جاعلان از خزانه بیت المال بهره‌های کلان می‌بردند. مرحوم علامه عسکری در این زمینه هم مفصل بحث کرده‌اند.
– این ماجرا ادامه داشت تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز در پایان قرن اول هجری. یعنی حدود یک قرن از تاریخ مکتب خلفا، آن هم در ابتدای آن که متصل به زمان حضرت رسول اللهp است، به منع و جعل حدیث اختصاص دارد.
– می‌گویند مسلم روایات خود را از بین سیصد هزار روایت، ابوداود از بین پانصد هزار روایت، بخاری از بین شش‌صد هزار روایت و احمد بن حنبل از بین هفت‌صد هزار روایت که حفظ کرده بودند، انتخاب کرده‌اند که نشان از تعداد زیاد و عجیب احادیث و عدم اعتبار بسیاری از آن‌ها نزد این افراد دارد.
– پیروان مکتب اهل بیتb برای این اقدام مخالفین اهل بیتb، دلایلی را بیان می‌کند که انصافاً هم قابل تأمل است و به اختصار عبارتند از:
۱- جلوگیری از نشر فضائل امیر مؤمنان و ائمه اطهارb.
۲- جلوگیری از نشر روایاتی که علیه خلفا، بنی‌ابوسفیان، بنی‌مروان، بنی‌امیه و مانند این‌ها بود.
۳- بازکردن باب اجتهاد به رأی برای خلفا و مفتی‌های ناآگاه به سنت حضرت رسول اللهp.
۴- مهم‌تر از همه زدن ریشه اسلام ناب و اصیل محمدی.
***
* دوره دوم تاریخ نگارش حدیث در مکتب خلفا (دوره تدوین جوامع حدیثی)
مهم‌ترین نکات این دوره عبارتند از:
– عمر بن عبدالعزیز در زمان خلافتش دستور داد تا روایات حضرت رسول اللهp جمع‌آوری شود، اما اقدام عجولانه او در دوران حکومت کوتاهش نتیجه خاصی نداشت.
– در دوره بنی‌امیه، پس از عمر بن عبدالعزیز هم به جهت مسائل مختلفی، کار چندانی انجام نگرفت تا به زمان بنی‌العباس رسید.
– پس از انقراض بنی‌امیه و قدرت گرفتن بنی‌العباس، به نظر می‌رسد خلفای عباسی تصمیم گرفتند که جهت مبارزه با مکتب امام باقر و امام صادقc، مکاتبی در مقابل مکتب این دو بزرگوار ایجاد کنند چرا که مردم در آن دوره تمایل زیادی به کسب علوم مختلف پیدا کرده بودند.
از جمله این مکاتب علمی می‌توان به مکتب حدیثی مالک بن انس، مکتب فقهی ابوحنیفه، مکتب فلسفی برگرفته از یونان و مکتب به اصطلاح عرفانی برگرفته از شرق و غرب اشاره کرد که تأسیس دارالحکمه توسط خلفای بنی‌العباس از جمله این اقدامات است.
– به هر حال با توصیه شدید و پیگیری منصور عباسی، اولین جامع روایی در این دوره توسط مالک بن انس المدنی نوشته شد.
– کتب مهم این دوره عبارتند از:
۱- الموطأ مالک بن انس المدنی
۲- مسند احمد بن حنبل
۳- الصحیح محمد بن اسماعیل البخاری
۴- الجامع الصحیح یا همان الصحیح مسلم بن حجاج القشیری النیشابوری
۵- السنن ابوداود، سلیمان بن اشعث السجستانی
۶- السنن احمد بن شعیب النسائی الخراسانی
۷- السنن ابن ماجه، محمد بن یزید القزوینی
– کثیری از اهل سنت، الصحیح البخاری و الصحیح مسلم را که به صحیحین مشهور شده است، تماماً معتبر می‌دانند و این دو کتاب را به انضمام چهار کتاب دیگر، صحاح سته می‌دانند. ظاهراً افرادی که همه روایات صحاح سته را معتبر می‌دانند، اکثریت اهل تسنن را شامل می‌شود.
– این دوره حدود دو قرن و نیم یعنی از قرن دوم تا چهارم هجری، ادامه پیدا کرد.
– در این دوره نیز با وجود افرادی مانند عبدالله بن مقفع، ابن ابی‌العوجاء و سیف بن عمر التمیمی که خصوصاً دو نفر اخیر از جاعلین پرکار روایات بوده‌اند، موضوع جعل حدیث هم‌چنان ادامه داشت. البته روایات مرسل بسیاری نیز در فضیلت عباس، عموی حضرت رسول اللهp و خاندان او ساخته شد تا خلافت بنی‌العباس مستحکم شود.
***
* دوره سوم تاریخ نگارش حدیث در مکتب خلفا (دوره تکمیل جوامع حدیثی)
نکاتی که مربوط به این دوره هست عبارتند از:
– در این دوره افرادی ظهور کردند که به دو اقدام دست زدند:
۱- تکمیل جوامع روایی گذشته: این افراد مشاهده کردند روایاتی وجود دارد که شرط صحت از نظر گذشتگان را دارد، اما در کتاب‌های آن‌ها نیست، لذا اقدام به جمع‌آوری این موارد نمودند. مهم‌ترین مصادیق این اقدام عبارتد از:
۱) المسند الصحیح نوشته علاءالدین، علی بن بلبلان الفارسی
۲) الإلزامات علی بن عمر الدارقطنی
۳) المستدرک علی الصحیحین ابوعبدالله الحاکم النیشابوری
۲- تنظیم جوامع روایی: این افراد به جمع‌آوری روایات از صحاح قبلی اقدام کرده، سعی در تنظیم و تبویب آن‌ها داشتند. مهم‌ترین کتاب‌های این دسته عبارت است از:
۱) مصابیح السنة فراء البغوی
۲) جامع الأصول فی أحادیث الرسول ابن اثیر الجزری
۳) جامع المسندات و السنن الهادی لأقوم السنن ابن کثیر الدمشقی
۴) کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال المتقی الهندی
۵) جوامع الجامع جلال‌الدین السیوطی
– این دوره حدود چهار قرن یعنی از قرن ششم تا دهم هجری، ادامه پیدا کرد.
***
* دوره چهارم تاریخ نگارش حدیث در مکتب خلفا (دوره رکود نگارش حدیث)
این دوره از نیمه قرن دهم که تقریباً پایان دوره قبل است تا قرن معاصر ادامه پیدا می‌کند. در این دوره، تقریباً اقدام خاصی در مورد حدیث انجام نشد، لذا این دوره را می‌توان دوره رکود نگارش حدیث نامید.
***
* دوره پنجم تاریخ نگارش حدیث در مکتب خلفا (دوره احیای نگارش حدیث)
در قرن حاضر، اقدامات جدیدی برای نگارش حدیث آغاز شده است که عموماً در دو بخش انجام می‌پذیرد:
۱- تدوین جوامع کاملی از روایات قبلی: در این زمینه، بهترین کار و شاید تنهاترین آن‌ها کتاب المسند الجامع لأحادیث کتب الستة است.
البته نرم‌افزارهایی مانند مکتبة الشاملة را نیز می‌توان در همین راستا دانست.
۲- چاپ کتب حدیثی مکتب خلفا با حذف روایت مورد نظر: این اقدام که عموماً با اهداف سیاسی و مذهبی دنبال می‌شود، سعی در گسترش منتخب جوامع روایی و جایگزینی این منتخب‌ها به جای اصل کتب صحاح مکتب خلفا بین پیروان این مکتب دارد.
احادیث حذف شده عموماً احادیثی است که به نوعی با اهداف سیاسی و مذهبی آن‌ها موافقت ندارد. این کار بیش‌تر توسط وهابی‌ها در مملکت سعودی انجام شده و هزینه‌های گزافی برای چاپ و گسترش آن‌ها خرج می‌شود.
و صلی الله علی محمد و آل محمد
