رجال و درایه - جلسه ۱۶
$
** کتاب الفهرست نجاشی
* معرفی نویسنده:
احمد بن علی بن احمد بن عباس النجاشی در سال ۳۷۲ هجری در شهر کوفه به دنیا آمد. کنیه‌اش ابوالحسین است که بعضی ابوالعباس نیز نوشته‌اند و شهرتش به نجاشی است.
پدر او نیز از محدثین و بزرگان شیعه است.
جد او، عبدالله النجاشی، والی اهواز بوده که نامه‌ای به امام صادقj نوشته و امامj در جواب، رسالة الأهوازیة را برای او تحریر فرمودند.
نجاشی اهل کوفه و اسدی است و چنان که خود ذکر کرده نسبش به عدنان می‌رسد.
خاندان او آل ابی‌السمال، از بزرگان کوفه بوده‌اند و از گذشته همواره مورد تکریم و احترام مردم قرار می‌گرفتند.
او بیش‌تر عمر خویش را در بغداد گذراند و تنها در چند مورد مسافرت نمود و از بغداد خارج شد که بیش‌تر برای زیارت عتبات عالیات بوده است.
در سال ۴۰۰ هجری هم در سفری که به کوفه و نجف نمود، مدتی در جوار مزار شریف امیرالمؤمنینj اقامت نمود و بارها نیز برای استماع حدیث سفرهایی به کوفه داشته، اما مجدداً به بغداد بازگشته است.
از جمله مسائل قابل توجه پیرامون نجاشی آن است که هر چند وی بسیار استماع حدیث نموده، اما تنها از ثقات و افراد مورد اعتماد روایت نقل می‌کرده است که در این باره در توثیقات عام سخن خواهیم گفت.
او در موارد فراوانی می‌گوید در فلان موضوع روایاتی در اختیار دارم که از شخصی ضعیف یا کتابی ضعیف و مطعون است، لذا آن‌ها را نقل نمی‌کنم.
می‌گویند احتیاط او به حدی بوده که حتی حاضر به شنیدن حدیث از افرادی که می‌دانسته ضعیف هستند، هم نبود. این نکته ارزش منقولات او و افرادی مانند او را دو چندان می‌کند و وقتی این اهمیت بیش‌تر خودنمایی می‌کند که او از محدثین اوایل دوران غیبت کبری بوده و به عصر روات از اصحاب ائمهb بسیار نزدیک است.
ظاهراً مهم‌ترین اقدام او که خوشبختانه تا زمان ما نیز باقی مانده است، تألیف کتاب ارزشمند فهرست أسماء المصنفی الشیعة می‌باشد که امروزه به رجال نجاشی مشهور است.
به اعتراف بزرگان علم رجال و محدثین، رجال نجاشی حرف اول را در میان کتب رجال می‌زند و در هنگام معارضه، معمولاً قول نجاشی بر دیگران مقدم است که الحق سخن درستی است و در این باره سخن خواهیم گفت.
همان‌گونه که گفته شد، نجاشی از تعداد زیادی از بزرگان روایت شنیده و روایت نقل کرده است که برخی از آن‌ها عبارتند از: پدرش علی بن احمد النجاشی، شیخ مفید، احمد بن عبدالواحد البزاز، معروف به ابن حاشر، احمد بن علی السیرافی، احمد بن حسین بن عبیدالله الغضائری و پدرش، ابوجعفر بن هارون بن موسی التلعکبری و پدرش، احمد بن محمد بن عمران، معروف به ابن جندی.
شاگردان بسیاری نیز از او استماع حدیث نمودند که مشهورترین آن‌ها شیخ الطائفه است.
او دارای تألیفاتی نیز بوده است که می‌توان به کتاب الجمعة و ما ورد فیه من الأعمال، کتاب الکوفة و ما فیها من الآثار و الفضائل، کتاب أنساب بنی‌نصر بن قعین، کتاب مختصر الأنواء و مواضع النجوم و کتاب الرجال یا همان فهرست اسماء المصنفی الشیعة اشاره کرد.
این عالم بزرگوار پس از ۷۸ سال زندگی پر برکت در سال ۴۵۰ هجری یعنی ده سال قبل از شیخ الطائفه در مطیرآباد، از نواحی سامرا دار فانی را وداع گفت.
* معرفی و بررسی کتاب رجال نجاشی:
نام کتاب فهرست أسماء مصنفی الشیعة است که امروزه به رجال نجاشی معروف است.
نجاشی در مقدمه کتاب الرجال (ص ۳) علت تألیف آن را چنین بیان کرده که «من آگاه شدم که سید بزرگوار شریف، یعنی سید مرتضی علم الهدی، که الله عمر او را طولانی و توفیقاتش را افزون کند، گفته است که عده‌ای از مخالفین مذهب شیعه چنین سرزنش کرده‌اند که شما پیشینه و عالمی در شیعه ندارید که تألیف و تصنیفی داشته باشد و این سخن کسی است که نه به افراد آگاهی دارد و نه به اخبار و نه تاریخ اهل علم را می‌داند.» سپس در ادامه می‌نویسد: «لذا من نیز به خاطر رد این کلام، دست به تألیف زدم و تا آن‌جا که توان داشتم نام مؤلفین شیعه را جمع نمودم، هر چند به علت کثرت کتب نتوانستم همه آن‌ها را جمع کنم و این را از این بابت گفتم تا اگر کتابی بود و من ننوشته بودم، عذرم را بیان کرده باشم.»
از این کلام مرحوم نجاشی، بر می‌آید که هدف اصلی او تألیف کتابی رجالی به معنی معمول آن نیست بلکه این هدف در ضمن این تألیف محقق شده است.
همان گونه که پیش از این نیز اشاره شد، معمولاً این کتاب بر سایر کتب رجالی و حتی فهرست و رجال شیخ الطائفه ارجحیت داشته و در تعارضات مقدم است، زیرا:
۱- در انتساب آن به مرحوم نجاشی هیچ شک و شبهه‌ای نیست، کما این‌که در انتساب الفهرست و الرجال شیخ نیز شکی وجود ندارد.
۲- تاریخ تألیف آن بعد از فهرست شیخ و در اواخر عمر نجاشی است، در حالی که فهرست شیخ مربوط به اوایل عمر او و قبل از تألیف رجال نجاشی است. البته بعید نیست که زمان تألیف رجال شیخ، بعد از رجال نجاشی باشد.
۳- هر چند شیخ الطائفه در علوم مختلف تألیفاتی داشته و در بسیاری از علوم جزء برترین‌ها است، اما تخصص مرحوم نجاشی در علم رجال و انساب بوده و اهتمام جدی خود را صرف این کار کرده است، در حالی که در مورد مرحوم شیخ چنین نیست.
۴- بسیاری از روات در آن زمان از کوفه و اطراف آن بوده‌اند و مرحوم نجاشی که خودش کوفی است، سفرهایی نیز برای استماع حدیث، نزد محدثین کوفه داشته، لذا شناخت بهتری از آن‌ها داشته است.
۵- نجاشی بسیاری از علمای رجال را دیده و از آن‌ها استفاده برده که شیخ آن‌ها را ندیده است.
۶- دقت بسیار زیاد مرحوم نجاشی در نقل حدیث به‌گونه‌ای بوده که لازمه آن، شناخت دقیق وی از روات است که شاید در کم‌تر کسی از بزرگان ما در آن دوره دیده شود، در حالی که در مورد شیخ الطائفه و دیگران، این شدت حساسیت مشاهده نمی‌شود.
رجال نجاشی در بر دارنده نام و شرح حال حدود ۱۲۷۰ نفر از روات و مؤلفین شیعه است که درباره بعضی از آن‌ها حتی در چند صفحه مطلب گفته است.
شاید مهم‌ترین کمبود کتاب در استفاده رجالی، آن بوده که وی نامی از رواتی که تألیف و تصنیف نداشته‌اند، ذکر نکرده است، اما خوشبختانه در ضمن معرفی بعضی از مؤلفین و مصنفین، از رواتی دیگر نیز نام برده و بعضاً جرح و تعدیل آن‌ها را ذکر کرده است.
یکی از ویژگی‌های مهم رجال نجاشی آن است که تنها به اسم یا کنیه افراد اکتفا نکرده، بلکه لقب‌ها و اسم‌ها و کنیه‌های مختلف یک راوی را بیان کرده و درباره تاریخ ولادت و وفات، زمان گرفتن اجازه، اعتماد بزرگان بر کتابی یا عرضه آن کتاب بر معصوم را نیز متذکر شده است.
او در کتاب خود قصد داشته تا تنها نام روات امامیه را بنویسد، لذا اگر از روات عامه هم سخنی گفته، به غیر امامی بودن او اشاره کرده است، پس اگر به مذهب کسی اشاره نکرده بود، می‌توان او را امامی دانست، اما این به معنای وثاقت او نزد مرحوم نجاشی نیست.
مرحوم نجاشی در کتاب رجال خود ابتدا شش نفر از اصحاب معصومینb را که دارای تألیفاتی بوده‌اند، با عنوان سلف صالح نام برده و سپس مؤلفین را بر اساس حروف الفبا آورده است. البته او در ترتیب افراد فقط حرف اول نام را لحاظ کرده است.
سلف صالحی مرحوم نجاشی در ابتدای کتاب خود آورده است، عبارتند از: ابورافع، علی بن ابی‌رافع، ربیعة بن سمیع، سلیم بن قیس الهلالی، اصبغ بن نباتة و عبدالله بن حر الجعفی.
و صلی الله علی محمد و آل محمد
