رجال و درایه - جلسه ۱۷
$
** کتاب الفهرست و الرجال شیخ الطائفه الطوسی
* معرفی نویسنده:
ابوجعفر، محمد بن حسن الطوسی، معروف به شیخ الطائفه، در سال ۳۸۵ هجری در خراسان متولد و یکی از چهره‌های کم‌نظیر شیعه در فقه، اصول فقه، حدیث، تفسیر، کلام و رجال شد.
خاندان شیخ طوسی تا چند نسل بعد از او همه از علما و فقها بوده‌اند.
پسرش شیخ ابوعلی، ملقب به مفید ثانی، فقیهی جلیل‌القدر بود که کتاب النهایة پدرش را شرح کرده و تعدادی از کتب شیخ به قلم او است.
نوه او، شیخ ابوالحسن نیز از فقها بوده که بعد از پدرش ریاست حوزه نجف را عهده‌دار شد.
می‌گویند دختران شیخ نیز فقیه و فاضل بوده‌اند.
شیخ طوسی در سال ۴۰۸ هجری یعنی در ۲۳ سالگی به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سید مرتضی علم الهدی، ریاست علمی و فتوایی شیعیان عراق به او منتقل شد.
شیخ از شاگردان شیخ مفید نیز بوده است.
او تا دوازده سال بعد از سید مرتضی، در حالی که زعیم شیعیان عراق بود، در بغداد ماند، تا این‌که ترکان سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن، حکومت آل بویه را برانداختند.
در این زمان به دستور عبدالملک، وزیر متعصب طغرل بیک سلجوقی، به محله‌های شیعه نشین حمله کرده، به قتل و غارت آنان پرداختند که خانه شیخ نیز از این هجوم در امان نماند.
ظاهراً سلجوقیان قصد کشتن شیخ را داشتند، اما وی را نیافته، لذا خانه او را با کتاب‌خانه عظیمش به آتش کشیدند.
او در این فتنه از بغداد فرار کرده و به حرم امیر مؤمنانj در نجف که در آن زمان روستای کوچکی در کنار کوفه بود، پناه برد و بعد از فروکش کردن تعصبات، حوزه علمیه نجف را پایه‌گذاری کرد.
آثار شیخ در همه دوره‌ها از شهرت بسیاری برخوردار بوده است که بعضی از آن‌ها عبارتند از: تهذیب الأحکام، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، النهایة، المبسوط، الخلاف، عدة الأصول، الرجال، الفهرست، تمهید الأصول و التبیان.
در گذشته معمولاً وقتی در کتب فقهی، بدون قرینه صحبت از شیخ می‌شد، منظور شیخ طوسی بود و اگر از شیخین کلامی به میان می‌آمد، منظور شیخ مفید و شیخ طوسی بودند.
شیخ الطائفه الطوسی در شب دوشنبه ۲۲ محرم سال ۴۶۰ هجری در نجف فوت و در خانه خویش به خاک سپرده شد.
* معرفی و بررسی کتاب الرجال شیخ طوسی:
نام دیگر این کتاب الأبواب است، زیرا برای اصحاب هر یک از معصومینb بابی مستقل گشوده شده است.
از آن‌جا که این کتاب توسط عالمی بزرگوار مانند شیخ طوسی، آن هم احتمالاً در اواخر عمرش تألیف یافته است، اهمیت بسیاری دارد.
با توجه به این‌که کتاب حاضر، تنها قصد جمع‌آوری و شمارش اصحاب معصومینb را دارد، مگر در معدودی از موارد، اشاره‌ای به مدح و ذم افراد نمی‌شود.
با قطع نظر از إختیار معرفة الرجال که تهذیب کتاب الرجال کشی توسط شیخ طوسی است، از این عالم بزرگوار دو کتاب در موضوع رجال به یادگار مانده که عبارتند از: الرجال و الفهرست.
رجال شیخ الطائفه بر اساس طبقات روات از زمان حضرت رسول اللهp تا امام عصرf مرتب شده و پس از آن، بابی به عنوان کسانی که از هیچ معصومی مستقیماً روایت نقل نکرده‌اند، آمده که شامل افراد متأخر از زمان ائمهb و کسانی است که هم عصر ایشان بوده‌اند، اما روایتی از آن بزرگواران نقل نکرده‌اند.
شیخ برای هر یک از معصومینb، عنوانی آورده و ذیل آن به تعداد حروف الفبا ابوابی گشوده، اما در ترتیب اسامی تنها حروف اول آن‌ها را رعایت کرده است. در پایان هم بابی به عنوان الکنی و بابی به عنوان النساء اضافه شده است.
نکته‌ای دیگر که در این‌جا تذکر آن لازم است آن‌که مقصود از اصحاب یک امام در این کتاب، کسانی هستند که از آن امام روایت نقل کرده باشند، لذا کسانی که با ائمهb دیدار و ملاقات داشته‌اند، اما روایتی نقل نکرده‌اند، جزء اصحاب آن امام به حساب نیامده‌اند. مثلاً ابن ابی‌عمیر را فقط از اصحاب امام رضاj ذکر کرده است با این‌که او امام کاظمj را نیز درک کرده، اما روایتی از ایشان ندارد. در ضمن افرادی مانند خلفای غاصب، معاویه، عمرو بن عاص، به جهت آن‌که از حضرت رسول اللهp یا امیر مؤمنانj روایت داشته‌اند، در زمره صحابه ایشان به حساب آمده‌اند، صحابه شمردن فردی در کتاب الرجال شیخ الطائفه نه توثیق است و نه مدح.
* معرفی و بررسی کتاب الفهرست طوسی:
این کتاب شامل اسامی مصنفین شیعه است که شیخ سند خود را به آن‌ها ذکر کرده، لذا مگر به ندرت، نامی از سایر روات که تألیف و تصنیفی نداشته‌اند نیامده است. در ضمن کتبی که شیخ طریقی به آن‌ها نداشته نیز ذکر نشده‌اند.
با توجه به هدف کتاب، اگر نام کسی در آن به عنوان مؤلف و مصنف ذکر شده، دلیل بر شیعه بودن آن است، مگر خود شیخ خلاف آن را بیان کرده یا قرینه دیگری بر غیر امامی بودن آن شخص وجود داشته باشد.
شیخ الطائفه عناوین مختلف هر راوی مانند نام، لقب، کنیه‌ها و اختلافات پیرامون آن‌ها را در موارد فراوانی تذکر داده و معمولاً اگر جرح و تعدیلی بوده، ذکر کرده و اگر توضیح دیگری لازم می‌دانسته، بیان کرده است.
شیخ در برخی موارد می‌گوید: «عدة من أصحابنا» یا «جماعة من أصحابنا» که بعضی تصور کرده‌اند در این موارد طریق شیخ مجهول است، در حالی که چه در کلام شیخ و چه در کلام دیگران، این عبارات نشانه از شهرت این مطلب در بین عده قابل ملاحظه‌ای از مشایخ آن شخص بوده که در مورد خاص شیخ می‌گویند منظور شیخ مفید، ابن الغضائری، ابن حاشر، ابن ابی‌جید و ابن صلت الأهوازی است.
کتاب حاضر که دارای ترتیب الفبایی است، در مجموع ۸۸۸ نفر از مؤلفین شیعه را نام برده است. البته به این تعداد باید کسانی که در ضمن ترجمه دیگری نام برده شده‌اند نیز اضافه شود.
در اعتبار اصل کتاب و انتساب آن به شیخ الطائفه هیچ شبهه‌ای نیست، اما در بین چند نسخه خطی موجود از این کتاب، یک نسخه تفاوت کلی و عمده‌ای با بقیه نسخه‌ها دارد که ممکن است بدین جهت بوده باشد که شیخ ابتدا نسخه‌ای از کتاب نوشته و زمانی که برای بار دوم کتاب را می‌نگاشته، تغییراتی در آن داده است و احتمالاً عده‌ای، از همان نسخه اول استنساخ کرده‌اند که اگر چنین باشد، قاعدتاً نسخه متفاوت همان نسخه اولیه است، چرا که در نسخه متفاوت هنگام ذکر نام سید مرتضی از عنوان «طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أیامه» استفاده شده است که نشانه از زنده بودن سید است، اما در سایر نسخ از عنوان رضی‌الله‌عنه استفاده شده که نشانه از فوت سید می‌باشد. در ضمن در این نسخ تاریخ فوت سید نیز آمده است.
رجال شیخ و فهرست او با هم تفاوت‌هایی دارند که بعضی از این تفاوت‌ها عبارتند از:
۱- فهرست شیخ با هدف شمارش مصنفین شیعه است، بنا بر این در اکثر موارد ذکر نام یک شخص در این کتاب دال بر شیعه بودن او است، اگرچه امامی و اثنی عشری بودن او ثابت نمی‌شود و ممکن است واقفی یا زیدی یا غیر آن باشد، در حالی که کتاب رجال برای جمع‌آوری نام اصحاب معصومینb تهیه شده و هیچ گونه توجهی به مذهب افراد ندارد و به همین جهت است که کسانی چون خلفای غاصب، معاویه، عمرو بن عاص و بسیاری از منافقین و معاندین نیز در شمار اصحاب حضرت رسول اللهp ذکر شده‌اند. یا عبیدالله بن زیاد را جزء اصحاب امیرالمؤمنین آورده است. نام افرادی که عرض کردم به ترتیب در شماره‌های ۲۸۰، ۲۸۱، ۲۸۲، ۳۶۶، ۳۱۵ و ۷۶۲ آمده است.
۲ – در کتاب فهرست تنها شیعیانی که دارای تألیف بوده‌اند را می‌توان یافت در صورتی که در رجال، راوی بودن شخص مبنا بوده است.
و صلی الله علی محمد و آل محمد
