تفسیر فاتحة الکتاب - جلسه ۳۱
$
** تفسیر الرحمن الرحیم (۱):
۳۷/۸ (۲۵۷)- الکافی (ح ۳۱۲): عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن خالد عن القاسم بن یحیی عن جده الحسن بن راشد عن عبدالله بن سنان قالَ: «سَألْتُ أباعَبْدِاللهِj عَنْ تَفْسیرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ. قالَ: «. . . الرَّحْمَنُ بِجَمیعِ خَلْقِهِ وَ الرَّحیمُ بِالْمُؤْمِنینَ خاصَّةً.».
* ترجمه:
عبدالله بن سنان روایت کرد: «از ابوعبدالله (امام صادق)j درباره تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم سؤال شد، فرمودند: «. . . رحمن به همه مخلوقاتش است و رحیم به مؤمنین به صورت خاص.»»
* بررسی سند:
این روایت بخشی از روایت ۳۰/۱ است که عرض شد معتبر است.
* شرح:
– در این روایت، امامj بین رحمن و رحیم تفاوت قائل شده‌اند، لذا سخن بعضی که بین این دو تفاوتی نیست، از دو جهت باطل است.
۱- الله تعالی نه تنها حکیم بلکه احکم الحاکمین است و در سخن احکم الحاکمین زیاده‌گویی جایی ندارد، آن هم در قرآن که از جهت لفظی جنبه معجزه داشته و باید عاری از کلمات و عبارات اضافه باشد، لذا قطعاً بین این دو تفاوت وجود دارد و اگر ما تفاوت بین آن‌ها را نمی‌فهیم، دلیل بر عدم تفاوت نیست. البته ممکن است کسی ادعا کند که این دو یک معنا دارند و از باب تأکید دو بار آمده و علت متفاوت آمدن دو عبارت هم از جهت فصاحت و بلاغت است که هر چند این جواب ممکن است از نظر غیر پیروان مکتب اهل بیتb قابل قبول باشد، اما از نظر ما نمی‌توان آن را پذیرفت که دلیل آن در نکته بعدی عرض خواهد شد. در ضمن نباید فراموش کرد که رحمن صیغه مبالغه و رحیم صفت مشبهه است، لذا رحمن را به بسیار بخشنده و رحیم را همیشه بخشاینده معنا می‌کنیم.
۲- بر اساس این روایت و روایات متعدد مشابه آن، حضرات معصومینb تفاوت این دو را نیز بیان فرموده‌اند. البته اگر ما بخواهیم سخن معصومینb که مفسرین حقیقی کلام الله می‌باشند را نادیده بگیریم و نعوذ بالله، به هر دلیلی یا به هر مناسبتی، شعار حسبنا کتاب الله سر بدهیم، طبیعی است که در بسیاری از موارد متوجه این‌گونه نکات نشویم.
– بنا به فرموده ائمهb، رحمانیت الله تعالی مربوط به همه مخلوقات، اعم از مجسم و مجرد، جان‌دار و غیر جان‌دار، انسان و غیر انسان و . . . می‌شود که ظاهراً از جمله مصادیق آن، حیات و روزی است.
– بعید نیست از مصادیق رحیمیت، بتوان به هدایتی اشاره کرد که الله تعالی تنها به افرادی مرحمت می‌فرماید که درصدد جستجوی حقیقت یا فهم عمیق‌تر از آن می‌باشند، کما این‌که شاید شفاعت را نیز بتوان از جمله همین رحیمیت الله عز و جل دانست که تنها مخصوص مؤمنین است.
– با توجه به این‌که موضوع شفاعت از مسائل مهم و پیچیده است، فعلاً از شرح و توضیح آن پرهیز کرده و آن را در ذیل آیه مبوط موکول می‌کنیم.
– نکته آخر آن‌که رحمن بر وزن فعلان و رحیم بر وزن فعیل هم از اوزان صفت مشبهه هستند و هم از اوزان اسم مبالغه و اسم تفصیل که بر اساس قرائن باید نوع و در نتیجه معنای آن را تشخیص داد و آن‌چه ما در این مباحث مبنا قرار دادیم، مشهور نظر اهل لغت و مفسرین است.
** تفسیر الرحمن الرحیم (۲):
۳۸/۹ (۲۶۱)- التوحید (ص ۲۳۰) و معانی الأخبار (ص ۳): حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولیدe قال حدثنا محمد بن الحسن الصفار عن العباس بن معروف عن صفوان بن یحیی عمن حدثه عن أبی‌عَبْدِاللهِj: «أنَّهُ سُئِلَ عَنْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ . . . قالَ: «قُلْتُ: «الرَّحْمَنُ؟» قالَ: «بِجَمیعِ الْعالَمِ.» قُلْتُ: «الرَّحیمُ؟» قالَ: «بِالْمُؤْمِنینَ خاصَّةً».
* ترجمه:
از ابوعبدالله (امام صادق)j درباره تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم سؤال شد، (که ضمن آن درباره رحمن و رحیم آمده است): «(راوی) گفت: «عرض کردم: «الرحمن؟»» فرمودند: «به همه عالم». عرض کردم: «الرحیم؟» فرمودند: «به مؤمنین به صورت خاص.»
* بررسی سند:
سند این روایت را در ۷/۳۶ بررسی کرده و دیدیم که حدیث معتبر است.
* شرح:
شرح این حدیث شبیه روایت قبل است. فقط در این روایت به جای بجمیع خلقه، بجمیع العالم آمده است که تفاوتی در معنا ایجاد نمی‌کند.
** یکی از مصادیق رحمت الهی:
۳۹/۱۰ (…)- معانی الأخبار (ص ۱۶): أبیe قال حدثنا سعد بن عبدالله قال حدثنا أحمد بن محمد بن عیسی عن الحسین بن سعید عن فضالة بن أیوب عن أبان بن عثمان عن عن محمد بن مسلم قال: «سَمِعْتُ أباعَبْدِاللهِj یَقولُ: «إنَّ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً خَلَقَهُمْ مِنْ نورِهِ وَ رَحْمَةً مِنْ رَحْمَتِهِ لِرَحْمَتِهِ. فَهُمْ عَیْنُ اللهِ النّاظِرَةُ وَ أُذُنُهُ السّامِعَةُ وَ لِسانُهُ النّاطِقُ فی خَلْقِهِ بِإذْنِهِ وَ أُمَناؤُهُ عَلَی ما أنْزَلَ مِنْ عُذْرٍ أوْ نُذْرٍ أوْ حُجَّةٍ. فَبِهِمْ یَمْحو اللهُ السَّیِّئاتِ وَ بِهِمْ یَدْفَعُ الضَّیْمَ وَ بِهِمْ یُنْزِلُ الرَّحْمَةَ وَ بِهِمْ یُحْیی مَیِّتاً وَ یُمیتُ حَیّاً وَ بِهِمْ یَبْتَلی خَلْقَهُ وَ بِهِمْ یَقْضی فی خَلْقِهِ قَضیَّةً.» قُلْتُ: «جُعِلْتُ فِداکَ! مَنْ هَؤُلاءِ؟» قالَ: «الْأوْصیاءُ»».
* ترجمه:
محمد بن مسلم روایت کرد: «شنیدم ابوعبدالله (امام صادق)j فرمودند: «به یقین برای الله عز و جل خلقی است که آن‌ها را از نور خویش خلق کرد و رحمتی از رحمت او هستند برای رحمتش. پس آن‌ها به اذن او، چشم بینای الله و گوش شنوای او و زبان سخن‌گوی او میان خلقش و افراد امین او بر آن‌چه نازل کرده است از پوزش یا بیم یا حجت هستند. پس به واسطه آن‌ها گناهان را محو می‌کند و به واسطه آن‌ها ستم را دفع می‌کند و به واسطه آن‌ها رحمت را نازل می‌نماید و به واسطه آن‌ها مردگان را زنده می‌کند و زندگان را می‌میراند و به واسطه آن‌ها خلقش را می‌آزماید و به واسطه آن‌ها کار را در خلقش فیصله می‌دهد.» عرض کردم: «فدایتان شوم! آن‌ها کیستند؟» فرمودند: «اوصیا»».
* بررسی سند:
همه رجال سند این حدیث از اجلا می‌باشند و در نتیجه معتبر است.
این حدیث را شیخ در التوحید (ص ۱۶۷) نیز روایت کرده است.
پدر شیخ نیز این حدیث را در کتاب الإمامة و التبصرة (ص ۱۳۲) روایت نموده است.
* شرح:
– این حدیث را در ادامه دو حدیث قبل روایت کردم. در این حدیث ضمن توصیف اوصیای الهی که بند بند آن قابل شرح و توضیح است، ایشان را رحمتی از رحمت‌های الهی معرفی می‌کند که موجب سایر رحمت‌های او هستند و این به نوعی مؤید همان مطلبی است که در روایت قبل عرض شد.
– إن شاء الله ذیل آیه: «الله نور السماوات و العرض» مفصلا بحث خواهیم کرد که منظور از نور در این‌گونه آیات و روایات، نور مورد بحث در فیزیک یا همان نوری معمولاً در ذهن افراد تصور می‌شود، نیست، بلکه برای هدایت از این کلمه و مشتقات آن استفاده شده است تا برای انسان‌ها قابل درک باشد. کما این‌که منظور از چشم و گوش و زبان در این‌گونه روایات و همین‌طور در آیات کلام الله معنای خاص خود را دارد که در جای خودش عرض خواهم کرد.
– با توجه به این‌که توضیح هر یک از بندهای این روایت، زمان قابل ملاحظه‌ای می‌خواهد و فعلاً از موضوع بحث ما که تفسیر سوره فاتحة الکتاب می‌باشد، خارج است، توضیح و شرح آن را به آینده موکول می‌کنیم.
و صلی الله علی محمد و آل محمد
