تفسیر فاتحة الکتاب - جلسه ۷
$
از این جلسه، چند هفته‌ای را به روایاتی خواهیم پرداخت که در باب فضیلت سوره حمد و بسم الله الرحمن الرحیم است و همان‌طور که بارها در جلسات گذشته عرض کردم، بیشتر وقت را بر روایات معتبر متمرکز خواهیم کرد. البته در مواردی هم متعرض روایت غیر معتبر خواهیم شد تا نکاتی را در ضمن آن‌ها عرض کنم.
امروز دو حدیث روایت خواهم کرد که هر دو معتبر است.
** خواندن سوره ام الکتاب و شکرگزاری:
۱/۱ (۱۴۲۶)- الأمالی للصدوق (ص ۶۰۶): حدثنا علی بن أحمد بن موسی قال حدثنا محمد بن أبی‌عبدالله الکوفی قال حدثنا موسی بن عمران النخعی عن عمه الحسین بن یزید عَنْ أبی‌الْحَسَنِ، موسَی بْنِ جَعْفَرٍc قالَ: «سَمِعَ بَعْضُ آبائِهِb رَجُلاً یَقْرَأُ أُمَ الْقُرْآنِ، فَقالَ: «شَکَرَ وَ أُجِرَ». ثُمَّ سَمِعَهُ یَقْرَأُ قُلْ هوَ اللهُ أحَدٌ، فَقالَ: «آمَنَ وَ أمِنَ». ثُمَّ سَمِعَهُ یَقْرَأُ إنّا أنْزَلْناهُ، فَقالَ: «صَدَّقَ وَ غُفِرَ لَهُ». ثُمَّ سَمِعَهُ یَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسیِّ، فَقالَ: «بَخْ بَخْ! نَزَلَتْ بَراءَةُ هَذا مِنَ النّارِ»».
* ترجمه:
ابوالحسن، موسی بن جعفرc فرمود که یکی از پدرانشانb شنیدند که فردی ام القرآن را می‌خواند، پس فرمود: «شکر کرد و اجر برد». سپس شنید که قل هو الله احد را می‌خواند، پس فرمود: «ایمان آورد و در امان شد». سپس شنید که انا انزلناه را می‌خواند، پس فرمود: «تصدیق کرد و بر او بخشیده شد». سپس شنید که آیة الکرسی را می‌خواند، پس فرمود: «مبارک است، مبارک است! برائت این از آتش نازل شد.»
* بررسی سند:
این حدیث را شیخ صدوق از علی بن احمد بن موسی الدقاق از محمد بن جعفر الاسدی الکوفی از موسی بن عمران النخعی از عمویش حسین بن یزید النوفلی روایت کرده است.
علی بن احمد بن موسی به واسطه آن که شیخ صدوق از او بسیار روایت کرده و برای از الفاظ ترحم و ترضی استفاده نموده است، توثیق می‌شود. محمد بن جعفر، هر چند از ضعفا روایت می‌کرده و بعضی اعتقاداتش مورد قبول نبوده، اما خودش از ثقات است. موسی بن عمران نیز به واسطه جمعی از ثقات، توثیق می‌شود و حسین بن یزید نیز به واسطه کثیری از ثقات توثیق می‌شود. مرحوم نجاشی در الفهرست (ش ۷۷) درباره او می‌نویسد که قمیون می‌گویند که در آخر عمر، غالی شد و الله اعلم و بعد ادامه می‌دهد که ما در روایات او چیزی دال بر این موضوع ندیدیم. با توجه به دقتی که مرحوم نجاشی دارد، به نظر حقیر این اشکال قمیون وارد نیست، اما علی ای حال بهتر است در روایات او دقت شود.
خلاصه آن‌که انتساب این عبارات به امام کاظمj معتبر است.
* شرح:
– در این روایت به صراحت بیان شده است که خواندن سوره حمد، نمونه‌ای تمام و کمال از شکرگزاری است که مورد قبول الله تعالی قرار می‌گیرد.
– فقط لازم است این نکته را تأکید کنم که بدیهی است به صرف خواندن این سوره‌ها و آیات، نمی‌توان انتظار اجر یا هر تأثیر دیگری داشت، بلکه باید به محتوای آن اعتقاد داشته که نتیجه این اعتقاد، ورود آن‌ها در همه شؤون زندگی است.
– در رابطه با سایر موارد هم در جای خود صحبت خواهیم کرد. إن شاء الله.
** خواندن سوره ام الکتاب و عنایت ویژه الهی به شیعیان:
۲/۲ (۱۴۲۴)- الکافی (ح ۳۵۴۶): حمید بن زیاد عن الحسن بن محمد عن أحمد بن الحسن المیثمی عن یعقوب بن شعیب عَنْ أبی‌عَبْدِاللهِj قالَ: «لَمّا أمَرَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَ هَذِهِ الْآیاتِ أنْ یَهْبِطْنَ إلَی الْأرْضِ، تَعَلَّقْنَ بِالْعَرْشِ وَ قُلْنَ: «أیْ رَبِّ إلَی أیْنَ تُهْبِطُنا؟ إلَی أهْلِ الْخَطایا وَ الذُّنوبِ؟» فَأوْحَی اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ إلَیْهِنَّ أنِ اهْبِطْنَ: «فَوَ عِزَّتی وَ جَلالی! لا یَتْلوکُنَّ أحَدٌ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ شیعَتِهِمْ فی دُبُرِ ما افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ مِنَ الْمَکْتوبَةِ فی کُلِّ یَوْمٍ، إلّا نَظَرْتُ إلَیْهِ بِعَیْنیَ الْمَکْنونَةِ فی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعینَ نَظْرَةً، أقْضی لَهُ فی کُلِّ نَظْرَةٍ سَبْعینَ حاجَةً وَ قَبِلْتُهُ عَلَی ما فیهِ مِنَ الْمَعاصی» وَ هیَ أُمُّ الْکِتابِ وَ شَهِدَ اللهُ أنَّهُ لا إلهَ إلّا هوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أولوا الْعِلْمِ وَ آیَةُ الْکُرْسیِّ وَ آیَةُ الْمُلْکِ.
* ترجمه:
ابوعبدالله (امام صادق)j فرمودند: «هنگامی که الله عز و جل این آیات را امر فرمودند که به سوی زمین فرود آیند، به عرش آویختند و گفتند: «پروردگارا! ما را به کجا فرود می‌آوری؟ به سوی اهل خطاها و گناهان؟» پس الله عز و جل به سوی آن‌ها وحی کرد: «پس به عزتم و جلالم قسم! احدی از آل محمد و شیعیان آن‌ها، شما را در هر روز در ادامه آن‌چه بر او واجب کرده‌ام از مقرر شده، نخواند، مگر به چشم مخفی خودم در هر روز به سوی او هفتاد نظر نگاه کنم که در هر نظر هفتاد حاجت برای او برآورده نمایم و او را بر آن‌چه در آن از گناهان است، بپذیرم» و آن ام الکتاب و شهد الله أنه لا إله إلا هو و الملائکة و أولوا العلم و آیة الکرسی و آیة الملک است.»
* بررسی سند:
این حدیث را ثقةالاسلام الکلینی از حمید بن زیاد از حسن بن محمد بن سماعه از احمد بن حسن بن اسماعیل المیثمی از یعقوب بن شعیب از امام صادقj روایت کرده است که همه این افراد از ثقات بوده و در نتیجه معتبر است.
* شرح:
– آیه: «شهد الله أنه لا إله إلا هو و الملائکة و أولوا العلم»، بخشی از آیه ۱۸ سوره آل عمران است که می‌فرماید: «شهادت داد الله که او، نیست خدایی مگر او و ملائکه و صاحبان علم (نیز) . . .»
– ظاهراً منظور از آیه ملک، آیه ۲۶ سوره آل عمران است که می‌فرماید: «قُلِ اللَّهُمَّ مالِک الْمُلْک تُؤْتی الْمُلْک مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْک مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیدِک الْخَیرُ إِنَّک عَلی کلِّ شَیءٍ قَدیرٌ». یعنی: «بگو: «خداوندا! دارنده فرمان‌روایی! می‌دهی فرمان‌روایی هر که را اراده کنی و بر می‌داری فرمان‌روایی را از هر که اراده کنی و عزت می‌بخشی کسی را که اراده کنی و ذلیل می‌کنی هر که را اراده کنی. به دست تو است بهترین. به یقین تو بر هر چیزی بسیار قادر هستی.»
– مکتوبه که ما مقرر شده معنا کردیم، در این روایت و مشابه آن، کنایه از نمازهای واجب یومیه است.
– با توجه به این روایت، خواندن این آیات و سور پس از نمازهای واجب یومیه، بسیار مستحب و مفید فایده است.
– لازم است نکته‌ای را در رابطه با حاجت عرض کنم. حاجت آن چیزی نیست که انسان می‌خواهد، بلکه آن چیزی است که احتیاج دارد، لذا اگر فردی، چیزی را درخواست کند که احتیاج او نیست، به آن حاجت نمی‌گویند، حتی اگر خود فرد تصور کند که به آن احتیاج دارد. اگر به بعضی خواست‌های کودکان توجه کنیم، می‌بینیم که تصور می‌کنند چیزهایی را احتیاج دارند، در حالی که بزرگ‌ترها می‌دانند که احتیاج آن‌ها نیست و حتی گاهی اوقات ممکن ضررهایی هم داشته باشد و یک پدر و مادر عاقل، هیچ‌گاه این درخواست کودک خود را عملی نمی‌کنند. حال آیا الله تعالی که احکم الحاکمین است، باید همه خواسته‌های ما را بر آورده کند؟ حتی اگر با انجام این‌گونه دستورالعمل‌ها باشد؟ آری! الله عز و جل باانجام این‌گونه دستورالعمل‌ها در بر آوردن حاجت‌های تسریع ایجاد می‌کند، اما به شرط آن‌که واقعا حاجت ما یعنی مورد احتیاج ما باشد.
– نکته‌ای را هم در رابطه با عبارت قبلته علی ما فیه من المعاصی عرض کنم.
طبیعی است انسانی که این‌گونه آیات و سوره‌ها را می‌خواند و به آناعتقاد دارد، نه تنها در انجام معاصی اصرار نمی‌کند، باکه تلاش جدی در پرهیز از معاصی دارد، اما از آن‌جایی که انسان ممکن الخطا است و علی رغم تلاشش، باز هم ممکن است گرفتار خطاهایی شود، با انجام این‌گونه دستورالعمل‌ها، امیدد می‌رود الله تعالی، حتی با وجود بعضی معاصی، پذیرای او باشد.
در این مورد مطالب دیگری هم هست که إن شاء الله در ضمن مباحث آینده، عرض خواهم کرد.
– این روایت ضمن بیان فضیلت بسیار سوره حمد، فضیلت خواندن تعدادی از آیات را نیز بیان می‌کند که درباره آن‌ها در جای خود صحبت خواهم کرد.
و صلی الله علی محمد و آل محمد
