تفسیر فاتحة الکتاب - جلسه ۳۰
$
** منظور از الفاظ الله، رحمن، رحیم، عزیز و مانند این‌ها:
۳۵/۶ (…)- الکافی (ح ۲۲۷): علی بن إبراهیم عن أبیه عن العباس بن عمرو الفقیمی عن هشام بن الحکم عن أبی‌عَبْدِاللهِj: «. . . قالَ لَهُ السّائِلُ: «فَما هُوَ؟» قالَ: «أبوعَبْدِاللهِj: «هُوَ الرَّبُ وَ هُوَ الْمَعْبودُ وَ هُوَ اللهُ وَ لَیْسَ قَوْلی اللهُ إثْباتَ هَذِهِ الْحُروفِ ألِفٍ وَ لامٍ وَ هاءٍ وَ لا راءٍ وَ لا باءٍ وَ لَکِنِ ارْجِعْ إلَی مَعْنًی وَ شَیْءٍ خالِقِ الْأشْیاءِ وَ صانِعِها وَ نَعْتِ هَذِهِ الْحُروفِ وَ هُوَ الْمَعْنَی سُمّیَ بِهِ اللهُ وَ الرَّحْمَنُ وَ الرَّحیمُ وَ الْعَزیزُ وَ أشْباهُ ذَلِکَ مِنْ أسْمائِهِ وَ هُوَ الْمَعْبودُ جَلَّ وَ عَزَّ» . . .
* ترجمه:
هشام بن حکم از ابوعبدالله (امام صادق)j روایت کرد: «. . . سؤال کننده به ایشان گفت: «پس او چیست؟» ابوعبدالله (امام صادق)j فرمودند: «او پروردگار است و او معبود و او الله است و سخنم: «الله» اثبات این حروف: الف، لام، ها نیست و نه راء و نه باء، بلکه به سوی معنا باز می‌گردم که او خالق چیزها و سازنده آن‌ها است و توصیف این حروف و آن معنایی است که الله و رحمن و رحیم و عزیز و مانند آن از نام‌هایش نامیده می‌شود و او (همان) معبود جل و عز است.» . . .
* بررسی سند:
در سند این حدیث، عباس بن عمرو الفقیمی به واسطه ابراهیم بن هاشم توثیق می‌شود و سایرین هم همه از ثقات هستند، در نتیجه انتساب این حدیث به امامj معتبر است.
این حدیث را شیخ صدوق در التوحید (ص ۲۴۳) از علی بن احمد بن محمد بن عمران الدقاق از ابوالقاسم العلوی یعنی حمزة بن قاسم بن محمد از محمد بن اسماعیل البرمکی از حسین بن حسن بن برد الدینوری از ابراهیم بن هاشم به باقی سند نیز روایت کرده است که این افراد نیز با مستقیم یا به واسطه توثیق می‌شوند.
* شرح:
– همان‌گونه که در این روایت می‌بینیم، امامj تصریح می‌فرمایند که این اسامی و الفاظی که آن‌ها را تشکیل داده‌اند، به خودی خود چیزی نیستند و ماهیت واقعی ندارند، بلکه آن‌چه به واقع وجود دارد، معنایی است که این نام‌ها به آن دلالت می‌کنند.
– البته امامj این مطلب را درباره کلمه الله و صفات او بیان می‌فرمایند، اما معلوم می‌شود که این قاعده درباره همه چیز جاری است و از جمله آن همان چیزی است که حقیر بارها در این جلسات و غیر آن عرض کره و عرض خواهم کرد که صرف خواندن سوره‌ها، آیات، ادعیه و غیر آن قرار نیست، به خودی خود ارزش داشته باشد، چرا که الفاظ و عبارات به خودی خود اعتباری ندارند، بلکه آن‌چه اعتبار و اهمیت دارد، اعتقاد به محتوا و معنای آن است و این اعتقاد وقتی نمایان می‌شود که سعی شود از بیان به زبان خارج شده و در عمل ظهور و بروز پیدا کند که در این باره بعد از این هم مجدداً نکاتی را عرض خواهم کرد و بحثاصلی را ضمن تفسیر آیات مبوط به دعا عرض خواهم کرد. إن شاء الله.
** تأویل الله:
۳۶/۷ (۲۶۱)- التوحید (ص ۲۳۰): حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولیدe قال حدثنا محمد بن الحسن الصفار عن العباس بن معروف عن صفوان بن یحیی عمن حدثه عن أبی‌عَبْدِاللهِj: «أنَّهُ سُئِلَ عَنْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ . . . قالَ قُلْتُ: «اللهُ؟» قالَ: «الْألِفُ، آلاءُ اللهِ عَلَی خَلْقِهِ مِنَ النَّعیمِ بِوَلایَتِنا وَ اللّامُ، إلْزامُ اللهِ خَلْقَهُ وَلایَتَنا.» قُلْتُ: «فالْهاءُ؟» قالَ: «هَوانٌ لِمَنْ خالَفَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍp.» . . .».
* ترجمه:
از ابوعبدالله (امام صادق)j درباره تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم سؤال شد، (ضمن این روایت درباره الله آمده است): «(راوی) گفت (که) عرض کردم: «الله؟»» فرمودند: «الف، آلاء الله است بر مخلوقاتش به واسطه ولایت ما و لام، الزام الله است به مخلوقاتش درباره (پذیرش) ولایت ما». (راوی) گفت: «پس هاء (نشان از چیست؟)» پاسخ فرمودند: «هاء، هوان است برای کسی که مخالف محمد و آل محمدp است.»»
* بررسی سند:
این حدیث را شیخ صدوق از محمد بن حسن بن احمد بن ولید از محمد بن حسن الصفار از عباس بن معروف از صفوان به یحیی از من حدثه روایت کرده است.
پیش از این هم عرض شد که در سند این روایت همه رجال از اجلای ثقات امامیه‌اند و من حدثه هر چند به ظاهر مجهول است، اما به واسطه صفوان بن یحیی توثیق می‌شود. در نتیجه حدیث با توجه به مبنای ما، معتبر است.
شیخ این حدیث را در معانی الأخبار (ص ۳) نیز روایت کرده است.
* شرح:
– آلاء، جمع إلی به سکون لام و به معنای نعمت‌ها است. امامj الفِ الله را نشان از نعمت‌هایی از الله تعالی معرفی می‌کنند که به واسطه ولایت ایشان نصیب افراد می‌شود.
– هوان از ریشه هون است. هون معانی مثبت و منفی دارد که همه از یک ریشه هستند و با توجه به عبارت معنا می‌شوند. آسانی، آرامی، فروتنی، خواری و ذلت از معانی مشتقات این ریشه هستند که با توجه به حدیث مورد نظر ما، معانی اخیر مورد نظر است، یعنی خواری و ذلت برای کسی که مخالف محمد و آل محمدp است.
– در این‌جا نیز مجدداً عرض می‌کنم که تأویل عبارات قرآن تنها و تنها در اختیار حضرت رسول اللهp و سایر معصومینb می‌باشد و هیچ کس دیگری، هر چند در مقام علمی یا تقوایی بالایی باشد، اجازه این کار را ندارد.
و صلی الله علی محمد و آل محمد
