$


رجال و درایه - جلسه ۹۰

$

حالا نوبت می‌رسد به بررسی روایاتی که درباره محمد بن سنان هست.

** روایات:

دلیل مهم دیگر در توثیق و تضعیف او، اخبار است. ابتدا چند نکته به عنوان مقدمه تکراری عرض کرده و سپس به بررسی روایات می‌پردازیم.

۱) در برخورد با اخبار دو راه را می‌توان پیش گرفت. اول آن‌که اعتبار اخبار را نادیده بگیریم و دوم آن‌که صحت انتساب روایت به معصوم برای ما مهم باشد.

۲) کسانی که اعتبار اخبار را نادیده می‌گیرند، دو دسته هستند. اول آن‌هایی که گرایش اخباری دارند، حال می‌خواهد این نام‌گذاری را بر خود را قبول داشته باشند، یا نداشته باشند و دوم بزرگانی که متکرر بودن روایات را ظن معتبر می‌دانند.

طبیعتاً ما با دسته اول که گرایش اخباری دارند، کاری نداریم، اما دسته دوم، در مورد محمد بن سنان می‌فرمایند که روایات مدح و ذم درباره او متکرر هستند، لذا ظن حاصل می‌شود که هر دو دسته قابل قبول هستند. بعد سعی در توجیه یک طرف می‌کنند.

به نظر حقیر این نظر درست نیست و روایا غیر معتبر، به هر حال غیر معتبر است، لذا لازم است این روایات را کنار بگذاریم و ببینیم که از روایات معتبر چه چیزی دست ما را می‌گیرد. مثلاً اگر دیدیم فقط یک طرف معتبر بود، کار راحت می‌شود، اما اگر هر دو طرف معتبر داشت، باز ببینیم چه راه جمعی می‌توان برای آن پیدا کرد و اگر هیچ راهی پیدا نشد، شاید مجبور به توقف شویم.

۳) در رابطه با محمد بن سنان هم با دوسته از اخبار مواجه هستیم که تعدادی در مدح او و تعدادی در ذم است، لذا ناچاریم به قاعده خود عمل کرده و ابتدا روایات معتبر را از غیر آن جدا کرده و بعد به بررسی روایات معتبر بپردازیم.

جدای از گزارش‌هایی که پیش از عرض کردیم، تعدادی گزارش و روایت دیگر داریم که مربوط به توثیق یا تضعیف او می‌شود و ابتدا روایاتی را عرض خواهم کرد که یا معتبر نیستند یا به نظر می‌رسد که ابتداء نتوان به آن استناد کرد. مثلاً خود محمد بن سنان فضیلتی را درباره خود گفته باشد.

* روایات غیر معتبر:

۳۱/۱- الکشی (ش ۹۶۴): عَنْ أبی‌طالِبٍ عَبْدِاللهِ بْنِ الصَّلْتِ الْقُمّیِّ قالَ: «دَخَلْتُ عَلَی أبی‌جَعْفَرٍ الثّانیj فی آخِرِ عُمُرِهِ فَسَمِعْتُهُ یَقولُ: «جَزَی اللهُ صَفْوانَ بْنَ یَحْیَی وَ مُحَمَّدَ بْنَ سِنانٍ وَ زَکَریّا بْنَ آدَمَ عَنّی خَیْراً فَقَدْ وَفَوْا لی» وَ لَمْ یَذْکُرْ سَعْدَ بْنَ سَعْدٍ.» قالَ: «فَخَرَجْتُ، فَلَقیتُ موَفَّقاً، فَقُلْتُ لَهُ: «إنَّ مَوْلایَ ذَکَرَ صَفْوانَ وَ مُحَمَّدَ بْنَ سِنانٍ وَ زَکَریّا بْنَ آدَمَ وَ جَزاهُمْ خَیْراً وَ لَمْ یَذْکُرْ سَعْدَ بْنَ سَعْدٍ»» قالَ: «فَعُدْتُ إلَیْهِ، فَقالَ: «جَزَی اللهُ صَفْوانَ بْنَ یَحْیَی وَ مُحَمَّدَ بْنَ سِنانٍ وَ زَکَریّا بْنَ آدَمَ وَ سَعْدَ بْنَ سَعْدٍ عَنّی خَیْراً فَقَدْ وَفَوْا لی.»»

آیت‌الله خویی این روایت را معتبر می‌دانند ، اما قاعدتاً مرحوم کشی نمی‌تواند از عبدالله بن صلت استماع حدیث کرده باشد و این از مرسلات او است که از قاعده کلی مرسلات که عدم اعتبار است، خارج نیست.

۳۲/۲- الکشی (ش ۱۰۹۰): وجدت بخط جبریل بن أحمد حدثنی محمد بن عبدالله بن مهران قال أخبرنی عبدالله بن عامر عَنْ شاذَوَیْهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ داوُدَ الْقُمّیِّ قالَ: «دَخَلْتُ عَلَی أبی‌جَعْفَرٍj وَ بِأهْلی حَبَلٌ، فَقُلْتُ: «جُعِلْتُ فِداکَ! ادْعُ اللهَ أنْ یَرْزُقَنی وَلَداً ذَکَراً» فَأطْرَقَ مَلیّاً، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ، فَقالَ: «اذْهَبْ. فَإنَّ اللهَ یَرْزُقُکَ غُلاماً ذَکَراً» ثَلاثَ مَرّاتٍ.» قالَ: «وَ قَدِمْتُ مَکَّةَ، فَصِرْتُ إلَی الْمَسْجِدِ، فَأتَی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ صَبّاحٍ بِرِسالَةٍ مِنْ جَماعَةٍ مِنْ أصْحابِنا، مِنْهُمْ صَفْوانُ بْنُ یَحْیَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ سِنانٍ وَ ابْنُ أبی‌عُمَیْرٍ وَ غَیْرُهُمْ، فَأتَیْتُهُمْ، فَسَألونی، فَخَبَّرْتُهُمْ بِما قالَ. فَقالوا لی: «فَهِمْتُ عَنْهُ ذَکیٌّ أوْ زَکیٌ؟» فَقُلْتُ: «ذَکیٌّ قَدْ فَهِمْتُهُ.» قالَ ابْنُ سِنانٍ: «أما أنْتَ سَتُرْزَقُ وَلَداً ذَکَراً، إمّا إنَّهُ یَموتُ عَلَی الْمَکانِ أوْ یَکونُ مَیِّتاً» فَقالَ أصْحابُنا لِمُحَمَّدِ بْنِ سِنانٍ: «أسَأْتَ قَدْ عَلِمْنا الَّذی عَلِمْتَ.» فَأتَی غُلامٌ فی الْمَسْجِدِ، فَقالَ: «أدْرِکْ فَقَدْ ماتَ أهْلُکَ.» فَذَهَبْتُ مُسْرِعاً، فَوَجَدْتُها عَلَی شُرُفِ الْمَوْتِ، ثُمَّ لَمْ تَلْبَثْ أنْ وَلَدَتْ غُلاماً ذَکَراً مَیِّتاً.»

محمد بن عبدالله بن مهران علاوه بر فساد در عقیده، فاسد الروایه و کذاب است.

۳۳/۳- الکشی (ش ۱۰۹۳): وجدت بخط جبریل بن أحمد، حدثنی محمد بن عبدالله بن مهران عَنْ أحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أبی‌نَصْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنانٍ جَمیعاً قالا: «کُنّا بِمَکَّةَ وَ أبوالْحَسَنِ الرِّضاj بِها، فَقُلْنا لَهُ: «جَعَلَنا اللهُ فِداکَ! نَحْنُ خارِجونَ وَ أنْتَ مُقیمٌ. فَإنْ رَأیْتَ أنْ تَکْتُبَ لَنا إلَی أبی‌جَعْفَرٍj کِتاباً، نُلِمُّ بِهِ.» فَکَتَبَ إلَیْهِ، فَقَدِمْنا، فَقُلْنا لِلْموَفَّقِ: «أخْرِجْهُ إلَیْنا.» قالَ: «فَأخْرَجَهُ إلَیْنا وَ هُوَ فی صَدْرِ موَفَّقٍ، فَأقْبَلَ، یَقْرَؤُهُ وَ یَطْویهِ وَ یَنْظُرُ فیهِ وَ یَتَبَسَّمُ حَتَّی أتَی عَلَی آخِرِهِ، وَ یَطْویهِ مِنْ أعْلاهُ وَ یَنْشُرُهُ مِنْ أسْفَلِهِ.» قالَ مُحَمَّدُ بْنُ سِنانٍ: «فَلَمّا فَرَغَ مِنْ قِراءَتِهِ، حَرَّکَ رِجْلَهُ وَ قالَ ناجٍ ناجٍ.» فَقالَ أحْمَدُ: «ثُمَّ قالَ ابْنُ سِنانٍ عِنْدَ ذَلِکَ: «فُطْرُسیَّةٌ فُطْرُسیَّةٌ.»»

محمد بن عبدالله بن مهران در سند روایت است.

۳۴/۴- الکشی (ش ۹۸۱): وجدت بخط أبی‌عبدالله الشاذانی أنی سمعت العاصمی یقول: «إنَّ عَبْدَاللهِ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عیسَی الْأسَدیَّ الْمُلَقَّبَ بِبُنانٍ قالَ: «کُنْتُ مَعَ صَفْوانَ بْنِ یَحْیَی بِالْکوفَةِ فی مَنْزِلٍ، إذْ دَخَلَ عَلَیْنا مُحَمَّدُ بْنُ سِنانٍ. فَقالَ صَفْوانُ: «هَذا ابْنُ سِنانٍ.» لَقَدْ هَمَّ أنْ یَطیرَ غَیْرَ مَرَّةٍ فَقَصَصْناهُ حَتَّی ثَبَتَ مَعَنا.»»

ابوعبدالله الشاذانی و العاصمی هر دو مجهول هستند.

۲۶/۵- الکشی (ذیل ش ۹۸۱): وَ عَنْهُ قالَ: «سَمِعْتُ أیْضاً قالَ: «کُنّا نَدْخُلُ مَسْجِدَ الْکوفَةِ، فَکانَ یَنْظُرُ إلَیْنا مُحَمَّدُ بْنُ سِنانٍ وَ یَقولُ: «مَنْ أرادَ الْمُعْضِلاتِ فَإلَیَّ وَ مَنْ أرادَ الْحَلالَ وَ الْحَرامَ، فَعَلَیْهِ بِالشَّیْخِ، یَعْنی صَفْوانَ بْنَ یَحْیَی.»»

سند این گزارش همان است که ابوعبدالله الشاذانی و العاصمی در آن بودند و معتبر نیست.

۲۷/۶- الکشی (ش ۹۶۷): محمد بن مسعود قال حدثنی علی بن محمد قال حدثنی أحمد بن محمد عن رجل عَنْ عَلیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ داوُدَ الْقُمّیِّ قالَ، «سَمِعْتُ أباجَعْفَرٍj یَذْکُرُ صَفْوانَ بْنَ یَحْیَی وَ مُحَمَّدَ بْنَ سِنانٍ بِخَیْرٍ وَ قالَ: «رَضیَ اللهُ عَنْهُما بِرِضایَ عَنْهُما، فَما خالَفانی وَ ما خالَفا أبیj قَطُّ، بَعْدَ ما جاءَ فیهِما ما قَدْ سَمِعَهُ غَیْرُ واحِدٍ.»»

در سند این حدیث، علی بن محمد، احتمالاً ابن فیروزان است که از ثقات می‌باشد و منظور از احمد بن محمد، ابن خالد البرقی که اگر چنین باشد، رجل بعد از ابن برقی را نمی‌توان توثیق کرد و اگر غیر این باشد، خود این افراد هم مجهول می‌شوند.

۲۸/۷- الکشی (ش ۱۰۹۱): و رأیت فی بعض کتب الغلاة و هو کتاب الدور عن الحسن بن علی عن الحسن بن شعیب عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنانٍ قالَ: «دَخَلْتُ عَلَی أبی‌جَعْفَرٍ الثّانیj فَقالَ لی: «یا مُحَمَّدُ! کَیْفَ أنْتَ إذا لَعَنْتُکَ وَ بَرِئْتُ مِنْکَ وَ جَعَلْتُکَ مِحْنَةً لِلْعالَمینَ أُهْدی بِکَ مَنْ أشاءُ وَ أُضِلُّ بِکَ مَنْ أشاءُ؟» قالَ: «قُلْتُ لَهُ: «تَفْعَلُ بِعَبْدِکَ ما تَشاءُ. یا سَیِّدی! أنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ.»، ثُمَّ قالَ: «یا مُحَمَّدُ! أنْتَ عَبْدٌ قَدْ أخْلَصْتَ لِلَّهِ. إنّی ناجَیْتُ اللهَ فیکَ، فَأبَی إلّا أنْ یُضِلَّ بِکَ کَثیراً وَ یَهْدیَ بِکَ کَثیراً.»»

مطلب در کتاب غلات آمده است و نمی‌توان به مطالب غلات اعتماد کرد. در ضمن خود محمد بن سنان در سند حدیث است و نمی‌تواند ابتداء مبنا قرار گیرد.

۲۹/۸- الکشی (ش ۹۸۲): حدثنی حمدویه قال حدثنی الحسن بن موسی قال حدثنی مُحَمَّدُ بْنُ سِنانٍ قالَ: «دَخَلْتُ عَلَی أبی‌الْحَسَنِ موسَیj قَبْلَ أنْ یُحْمَلَ إلَی الْعِراقِ بِسَنَةٍ وَ عَلیٌّ ابْنُهُj بَیْنَ یَدَیْهِ، فَقالَ لی: «یا مُحَمَّدُ!» قُلْتُ: «لَبَّیْکَ!» قالَ: «إنَّهُ سَیَکونُ فی هَذِهِ السَّنَةِ حَرَکَةٌ وَ لا تَخْرُجُ مِنْها.» ثُمَّ أطْرَقَ وَ نَکَتَ الْأرْضَ بیَدِهِ، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إلَیَّ وَ هُوَ یَقولُ: «وَ یُضِلُّ اللهُ الظّالِمینَ وَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ.» قُلْتُ: «وَ ما ذاکَ؟ جُعِلْتُ فِداکَ!» قالَ: «مَنْ ظَلَمَ ابْنی هَذا حَقَّهُ وَ جَحَدَ إمامَتَهُ مِنْ بَعْدی کانَ کَمَنْ ظَلَمَ عَلیَّ بْنَ أبی‌طالِبٍ حَقَّهُ وَ إمامَتَهُ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍp.» فَعَلِمْتُ أنَّهُ قَدْ نَعَی إلَیَّ نَفْسَهُ وَ دَلَّ عَلَی ابْنِهِ، فَقُلْتُ: «وَ اللهِ لَئِنْ مَدَّ اللهُ فی عُمُری لَأُسَلِّمَنَّ إلَیْهِ حَقَّهُ وَ لَأُقِرَّنَّ لَهُ بِالْإمامَةِ، أشْهَدُ أنَّهُ مِنْ بَعْدِکَ حُجَّةُ اللهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ الدّاعی إلَی دینِهِ.» فَقالَ لی: «یا مُحَمَّدُ! یَمُدُّ اللهُ فی عُمُرِکَ وَ تَدْعو إلَی إمامَتِهِ وَ إمامَةِ مَنْ یَقومُ مَقامَهُ مِنْ بَعْدِهِ.» فَقُلْتُ: «وَ مَنْ ذاکَ؟ جُعِلْتُ فِداکَ!» قالَ: «مُحَمَّدٌ ابْنُهُ.» قُلْتُ: «بِالرِّضَی وَ التَّسْلیمِ.» فَقالَ: «کَذَلِکَ قَدْ وَجَدْتُکَ فی صَحیفَةِ أمیرِالْمُؤْمِنینَj. أما إنَّکَ فی شیعَتِنا أبْیَنَ مِنَ الْبَرْقِ فی اللَّیْلَةِ الظَّلْماءِ.» ثُمَّ قالَ: «یا مُحَمَّدُ! إنَّ الْمُفَضَّلَ أُنْسی وَ مُسْتَراحی وَ أنْتَ أُنْسُهُما وَ مُسْتَراحُهُما، حَرامٌ عَلَی النّارِ أنْ تَمَسَّکَ أبَداً.» یَعْنی أباالْحَسَنِ وَ أباجَعْفَرٍc

محمد بن سنان، خودش در سند این حدیث است. شبیه این حدیث در الکافی (ح ۸۳۲)، عیون أخبار الرضا (ج ۲، ص ۳۲)، الإرشاد (ج ۲، ص ۲۵۲) و الغیبة (ص ۳۲) نیز آمده حداقل به جهت آن‌که خود محمد بن سنان در سند حدیث است، نمی‌تواند ابتداء مستند بحث ما در ثوثیق خود او قرار گیرد.

۳۰/۹- الکشی (ش ۱۰۹۲): حمدویه قال حدثنا أبوسعید الآدمی عن محمد بن مرزبان عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنانٍ قالَ: «شَکَوْتُ إلَی الرِّضاj وَجَعَ الْعَیْنِ. فَأخَذَ قِرْطاساً، فَکَتَبَ إلَی أبی‌جَعْفَرٍj وَ هُوَ أقَلُّ مِنْ نیَّتی. فَدَفَعَ الْکِتابَ إلَی الْخادِمِ وَ أمَرَنی أنْ أذْهَبَ مَعَهُ وَ قالَ: «اکْتُمْ!» فَأتَیْناهُ وَ خادِمٌ قَدْ حَمَلَهُ.» قالَ: «فَفَتَحَ الْخادِمُ الْکِتابَ بَیْنَ یَدَیْ أبی‌جَعْفَرٍj، فَجَعَلَ أبوجَعْفَرٍj یَنْظُرُ فی الْکِتابِ وَ یَرْفَعُ رَأْسَهُ إلَی السَّماءِ، وَ یَقولُ: «ناجٍ.» فَفَعَلَ ذَلِکَ مِراراً. فَذَهَبَ کُلُّ وَجَعٍ فی عَیْنی وَ أبْصَرْتُ بَصَراً لا یُبْصِرُهُ أحَدٌ.» قالَ: «فَقُلْتُ لِأبی‌جَعْفَرٍj: «جَعَلَکَ اللهُ شَیْخاً عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ، کَما جَعَلَ عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ شَیْخاً عَلَی بَنی إسْرائیلَ.»» قالَ: «ثُمَّ قُلْتُ لَهُ: «یا شَبیهَ صاحِبِ فُطْرُسَ!»» قالَ: «وَ انْصَرَفْتُ وَ قَدْ أمَرَنی الرِّضاj أنْ أکْتُمَ. فَما زِلْتُ صَحیحَ الْبَصَرِ حَتَّی أذَعْتُ ما کانَ مِنْ أبی‌جَعْفَرٍj فی أمْرِ عَیْنی، فَعاوَدَنی الْوَجَعُ.» قالَ: «قُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ سِنانٍ: «ما عَنَیْتَ بِقَوْلِکَ یا شَبیهَ صاحِبِ فُطْرُسَ؟» فَقالَ: «إنَّ اللهَ تَعالَی غَضِبَ عَلَی مَلَکٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ یُدْعَی فُطْرُسُ، فَدَقَّ جَناحَهُ وَ رُمیَ فی جَزیرَةٍ مِنْ جَزائِرِ الْبَحْرِ، فَلَمّا وُلِدَ الْحُسَیْنُj، بَعَثَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ جِبْریلَ إلَی مُحَمَّدٍp لیُهَنِّئَهُ بِوِلادَةِ الْحُسَیْنِj وَ کانَ جِبْریلُ صَدیقاً لِفُطْرُسَ فَمَرَّ بِهِ وَ هُوَ فی الْجَزیرَةِ مَطْروحٌ. فَخَبَّرَهُ بِوِلادَةِ الْحُسَیْنِj وَ ما أمَرَ اللهُ بِهِ. فَقالَ لَهُ: «هَلْ لَکَ أنْ أحْمِلَکَ عَلَی جَناحٍ مِنْ أجْنِحَتی وَ أمْضیَ بِکَ إلَی مُحَمَّدٍp لیَشْفَعَ لَکَ.»» قالَ: «فَقالَ فُطْرُسُ: «نَعَمْ!» فَحَمَلَهُ عَلَی جَناحٍ مِنْ أجْنِحَتِهِ حَتَّی أتَی بِهِ مُحَمَّداًp، فَبَلَّغَهُ تَهْنیَةَ رَبِّهِ تَعالَی ثُمَّ حَدَّثَهُ بِقِصَّةِ فُطْرُسَ، فَقالَ مُحَمَّدٌp لِفُطْرُسَ: «امْسَحْ جَناحَکَ عَلَی مَهْدِ الْحُسَیْنِ وَ تَمَسَّحْ بِهِ. فَفَعَلَ ذَلِکَ فُطْرُسُ، فَجَبَرَ اللهُ جَناحَهُ وَ رَدَّهُ إلَی مَنْزِلِهِ مَعَ الْمَلائِکَةِ.»»

غیر از این‌که سهل بن زیاد بر مبنای ما ضعیف است و محمد بن مرزبان هم مجهول است، خود محمد بن سنان در سند حدیث است و نمی‌توان ابتداء در این بحث مبنا قرار گیرد.

احادیثی که تا این‌جا اشاره کردم، چه در مدح باشند و چه در ذم، نمی‌توانند مستند قرار گیرند.، اما احادیث بعدی، روایاتی است که ابتداء بر مبنای حقیر معتبر است که بعضی از آن دلالت بر مدح است و بعضی بیانگر ذم. آن‌ها را یکی یکی بررسی می‌کنیم تا ببینیم که به چه نتیجه‌ای می‌رسیم.

ادامه بحث بماند برای جلسه بعد.

و صلی الله علی محمد و آله

نمودار درختی مدرس

باز کردن همه | بستن همه