تعقل و وسواس

* متن روایت: مرحوم ثقة الاسلام کلینی (ح ۱۰/۱۰) از محمد بن یحیی العطار از احمد بن محمد بن عیسی از حسن بن محبوب از عبدالله بن سنان روایت کرده است که:

ذَكَرْتُ لِأبی‌عَبْدِاللهِ علیه‌السلام رَجُلًا مُبْتَلىً بِالْوُضوءِ وَ الصَّلاةِ، وَ قُلْتُ: هُوَ رَجُلٌ عاقِلٌ،

فَقالَ أبوعَبْدِاللهِ علیه‌السلام: «وَ أیُّ عَقْلٍ لَهُ وَ هُوَ یُطیعُ الشَّیْطانَ؟!»

فَقُلْتُ لَهُ: وَ كَیْفَ یُطیعُ الشَّیْطانَ؟

فَقالَ علیه‌السلام: «سَلْهُ: هذا الَّذی یَأْتیهِ مِنْ أیِّ شَیْ‏ءٍ هُوَ؟ فَإِنَّهُ یَقولُ لَكَ: مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ».

* ترجمه: عبدالله بن سنان گفت که نزد امام صادق علیه‌السلام از فردی یاد کردم که نسبت به وضو و نماز گرفتار وسواس بود و گفتم که او مرد عاقلى است. امام فرمود: او چه عقلی دارد که فرمانبردار شيطان است؟ عرض کردم: چگور فرمانبردار شيطان است؟ فرمودند: از او بپرس، اين که به او دست می‌دهد از چيست؟ مسلماً به تو مى‏گويد: از عمل شيطان است.

* بررسی سند: همه روات موجود در سند این روایت از بزرگان ثقات امامیه می‌باشند و حدیث کاملا معتبر است.

* توضیحات: در این روایت کاملا واضح است که عقل و تعقل از دیدگاه اسلامی با آن‌چه ما آن را عقل و تعقل می‌دانیم، یکی نبوده، به عبارت دیگر عقل از دیدگاه اسلامی با آن‌چه در منطق، فلسفه و مانند آن‌ها، عقل نامیده می‌شود، تفاوت‌هایی دارد.

از دیدگاه منطق و فلسفه بسیاری از افراد در دایره عقلا قرار می‌گیرند که ممکن است گناه‌کار بوده و پیروی از شیطان کنند. در حالی که از دیدگاه اسلامی کسی که پیروی از شیطان می‌کند، عاقل نیست. دلیل عقلی این امر هم بسیار ساده است چرا که شرط عقل پیروی از کسی و چیزی است که موجب سعادت انسان می‌شود و نه گمراهی او و عاقل کسی است که مطابق فرامینی که این سعادت را تأمین می‌کند، عمل می‌نماید. پس طبق این روایت که عقل هم مؤید آن است، عاقل از دیدگاه اسلام، کسی است که از وسوسه‌های شیطان دوری گزیده و سعی در اطاعت اوامر الهی داشته باشد.

در ضمنِ این روایت، امام علیه‌السلام یکی از مصادیق پیروی از شیطان را گرفتاری به وسواس در انجام امور دینی معرفی می‌کنند.