تحصیل خرد و تحصیل علم
* متن روایت: مرحوم ثقه الاسلام کلینی (ح ۱۸/۱۸) از علی بن ابراهیم از پدرش از ابوهاشم داود بن قاسم الجعفری کرده است که:
کُنّا عِنْدَ الرِّضا علیه‌السلام، فَتَذاکَرْنا الْعَقْلَ وَ الْأدَبَ،
فَقالَ: «یا أباهاشِمٍ، الْعَقْلُ حِباءٌ مِنَ اللَّهِ، وَ الْأدَبُ کُلْفَهٌ؛ فَمَنْ تَکَلَّفَ الْأدَبَ، قَدَرَ عَلَیْهِ؛ وَ مَنْ تَکَلَّفَ الْعَقْلَ، لَمْ یَزْدَدْ بِذلِکَ إِلّا جَهْلًا».
* ترجمه: ابوهاشم الجعفری گفت که نزد امام رضا علیه‌السلام بودیم که درباره خرد و ادب (تحصیل علم) سخن کردیم. پس (امام علیه‌السلام) فرمودند: «ای اباهاشم! خرد موهبتی از جانب خدا است و ادب (تحصیل علم) به رنج کشیدن است. پس کسی که رنج تحصیل علم بکشد، آن را به دست آورد و کسی که رنج تحصیل خرد کشد، جز بر جهلش نیافزاید».
* بررسی سند: همه روات موجود در سند این روایت از بزرگان ثقات امامیه می‌باشند و حدیث کاملا معتبر است.
* توضیحات: بسیاری از افراد در ترجمه این حدیث دچار گرفتاری شده‌اند که بزرگ‌ترین مشکل آن‌ها عدم آشنایی دقیق با ادبیات عرب و نیز فرهنگ روایی مکتب اهل بیت علیهم‌السلام است.
عمده این اشتباهات در معنای عقل و ادب است. بسیاری ادب را به معنای آن‌چه در اخلاق مطرح است، تصور کرده و در نتیجه دچار سردرگمی شده‌اند. بسیاری از بزرگان بر این حدیث شرح نوشته‌اند که به نظر می‌رسد شرح مرحوم ملاصدرای شیرازی از بهترین آن‌ها باشد.
خلاصه شرح این روایت با توجه به سایر روایات و نیز با عنایت به ادبیات عرب، به این صورت است که خداوند «خرد» را به صورت غریزه و جوهری ربانی به صورت تمام و کمال در وجود همه انسان‌ها قرار داده و به همین جهت است که افزودن به آن معنا ندارد. آن‌چه باعث تفاوت است، میزان استفاده افراد از این هدیه الهی است. و شاید به همین جهت باشد که اگر کسی بخواهد بر این جوهر ربانی که به تمام و کمال دارد، بیافزاید، راهی نداشته در نتیجه ممکن است به جهت کسب این امر محال گرفتار مسائلی شود که جز گمراهی و جها نتیجه‌ای نداشته باشد. در صورتی که تحصیل علم امکان‌پذیر بوده و و انسان با تلاش و تحمل سختی‌های آن می‌تواند بر آن بیافزاید و چنین وظیفه‌ای هم دارد. در حدیث معتبری از کتاب فضل علم آمده است که «علم مخزون نزد اهلش است» و انسان باید آن را از اهلش فرا بگیرد و معصومین امر فرموده‌اند که بروید و آن را از اهلش فرا بگیرید. (در آینده درباره این حدیث سخن خواهیم گفت.)
