رجال و درایه - جلسه ۸

$

* دوره سوم تاریخ نگارش حدیث در مکتب اهل بیتb (دوره تدوین اولین جوامع حدیثی)

این دوره با تدوین کتبی مانند بصائر الدرجات محمد بن حسن الصفار، المحاسن احمد بن محمد البرقی و قرب الإسناد عبدالله بن جعفر الحمیری شروع شده و با تدوین کتب اربعه به اوج خود رسید.

کتب اربعه عبارتند از:

۱- الکافی نوشته ابوجعفر، محمد بن یعقوب الکلینی

۲- من لایحضره الفقیه نوشته ابوجعفر، محمد بن علی بن بابویه القمی

۳- تهذیب الأحکام نوشته ابوجعفر، محمد بن حسن الطوسی

۴- الإستبصار فیما اختلف من الأخبار نوشته ابوجعفر، محمد بن حسن الطوسی

یکی از نکات مهم در این رابطه آن‌که مرحوم شیخ صدوق، کتاب دیگری داشته‌اند به نام مدینة العلم که بنا به گفته خود ایشان از الفقیه مهم‌تر بوده، اما اکنون اثری از آن نیست، لذا به نوعی می‌توان گفت، این کتب در گذشته، کتب خمسه بوده است.

در این دوره علاوه بر کتب فوق الذکر، کتب بسیار دیگری نیز تدوین شد که مشهورترین آن‌ها مربوط به شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ‌الطائفه طوسی است که خوش‌بختانه تعداد این کتب بسیار زیاد بوده و بسیاری از آن‌ها به دست ما رسیده است.

در این دوره که تا اوایل قرن ششم ادامه داشت، اثر جدی از تحریف حدیث در میان پیروان مکتب اهل بیتb دیده نشده است، اما اعتماد به روایات مرسل بسیار دیده می‌شود.

در این دوره، اخباری‌گری به معنای اعتماد به روایات مرسل و عدم توجه به رجال حدیث، در بعضی از بزرگان مانند نصر بن مزاحم، محمد بن احمد بن یحیی، محمد بن جعفر الاسدی، محمد بن جعفر المؤدب، محمد بن حسان، احمد بن محمد البرقی، حسن بن محمد بن جمهور، ابن اخی‌الطاهر، علی بن حاتم القزوینی، ابوعمرو الکشی، محمد بن مسعود العیاشی و شریف رضی دیده می‌شود، لذا حقیر این دوره را دوره اول اخباری‌گری می‌دانم. درباره اخباری‌گری و دوره‌های آن بعداً مفصلاً صحبت خواهیم کرد.

***

* دوره چهارم تاریخ نگارش حدیث در مکتب اهل بیتb (دوره مرسل‌نویسی)

این دوره که تا حدود قرن دهم و اوایل قرن یازدهم ادامه یافت، عمدتاً شامل نگارش احادیث مرسلی است که تا پیش از آن در کتب روایی ما موجود نبوده‌اند.

البته بعضی از مؤلفان آن‌ها نوشته‌اند که این روایات را یا در کتاب‌های معتبری دیده‌اند یا از مشهورات است، اما مغایرت این ادعا با آن‌چه از شواهد و قرائن بر می‌آید، محل تأمل است.

کتاب‌های شیخ طبرسی، قطب راوندی و ابن شهرآشوب از مشهورترین کتب این دوره است.

با عنایت به این‌که احادیث این دوره عموماً در کتب سده‌های قبل موجود نبوده و عمدتاً به صورت مرسل است، بحث جعل حدیث در این دوره به شدت محل بررسی است.

این دوره را به واقع می‌توان دوره دوم اخباری‌گری به معنای اعتماد به روایات مرسل و عدم توجه به رجال حدیث دانست.

***

* دوره پنجم تاریخ نگارش حدیث در مکتب اهل بیتb (دوره تکمیل و تنظیم جوامع حدیثی)

در قرن یازدهم و دوازدهم با ظهور اخباریون دوره سوم، دوره جدیدی از نگارش حدیث شروع شد که در بین همه دوره‌های نگارش حدیث بین دو مکتب، به جهاتی کم‌نظیر، بلکه بی‌نظیر است.

این دوره با ظهور ملا محمدامین الاسترآبادی و ملا محمد الاسترآبادی آغاز و با امثال بزرگانی مانند علامه مجلسی، شیخ حر العالملی، سید هاشم البحرانی و ملا محسن فیض الکاشانی به اوج خود رسید و تقریباً پس از شیخ یوسف البحرانی به دلایل مختلف، از جمله اقدامات علمی استاد کل، وحید البهبهانی و شاگردان ایشان، به پایان رسید.

در پایان عرض کنم که درباره اخباریون این دوره و اعتقادات آن‌ها، مفصلاً در موقع لازم صحبت خواهیم کرد.

در این دوره بعضی از محدثین مکتب اهل بیتb اقدام به جمع‌آوری همه روایات گذشته در زمینه‌های مختلف نموده و به تبویب و تنظیم آن‌ها پرداختند که کاری کم‌نظیر و واقعاً مفید بوده است.

مهم‌ترین آثار این دوره عبارت است از:

۱- بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهارb، نوشته مجلسی دوم، محمدباقر بن محمدتقی المجلسی، که بزرگ‌ترین جامع روایی مکتب اهل بیتb می‌باشد و اکنون در ۱۱۰ جلد به چاپ می‌رسد.

۲- تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، نوشته محمد بن حسن الحر العاملی که بزرگ‌ترین جامع روایی فقهی مکتب اهل بیتb تا پیش از جامع أحادیث الشیعة مرحوم آیت‌الله بروجردی بوده است.

۳- البرهان فی تفسیر القرآن، نوشته سید هاشم البحرانی که یکی از بزرگ‌ترین جوامع روایی تفسیری مکتب اهل بیتb می‌باشد.

۴- کنز الدقائق و بحر الغرائب، نوشته محمد بن محمدرضا المشهدی القمی که یکی دیگر از بزرگ‌ترین جوامع روایی تفسیری مکتب اهل بیتb است.

کتب مشهور این دوره بسیار زیاد است که علاوه بر کتب فوق الذکر، آثار ملا محسن فیض الکاشانی درخشش خاصی دارد.

نکته مهم آن‌که مؤلفین کتب این دوره عموماً فقط به دنبال جمع‌آوری، تنظیم و تبویب این احادیث بودند و با گرایش اخباری که داشتند، احادیث معتبر و غیر آن را جمع‌آوری نمودند که البته خود این کار نیز ارزش بسیاری داشته و خدمت بزرگی بوده است.

این نکته را اضافه کنم که وقتی ما می‌گوییم معتبر و غیر معتبر، منظورمان از دیدگاه رجالی است و گر نه بسیاری از این بزرگواران، همه روایات کتب خودشان را معتبر می‌دانستند.

در این دوره با روی کار آمدن دولت به ظاهر شیعی صفویه در ایران و ارج و قربی که این سلاطین به جهت سیاسی و اجتماعی برای علمای مکتب اهل بیتb قائل بودند، تعدادی از احادیث مرسل پیدا شد که پیش از این مطرح نبودند، لذا بعضی بر این عقیده‌اند که این احادیث جعلی بوده و به جهت بیان فضل و داخل‌شدن به جمع علما یا اهداف دیگر ساخته شده‌اند.

بعضی نیز بر این عقیده‌اند که یکی از اهداف جانبی تألیف بحار الأنوار توسط مرحوم علامه مجلسی، جلوگیری از ادامه این روند جعل حدیث بوده است.

***

دوره ششم تاریخ نگارش حدیث در مکتب اهل بیتb (دوره رکود نگارش حدیث)

این دوره با تسلط مجدد اصولیون به رهبری استاد کل، مرحوم وحید البهبهانی و تضعیف اخباری‌ها آغاز شد و تا زمان معاصر ما ادامه یافت.

هر چند در این دوره، علومی مانند اصول فقه و استنباط‌های فقهی، به رشد و شکوفایی کم‌نظیری رسید، اما توجه به نگارش حدیث، بسیار کم‌رنگ شد.

اگر کتاب جامع مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل نوشته میرزا حسین النوری که از جهت مرامی از بازماندگان اخباریون بوده و در ۲۷ جلد تنظیم شده است را استثنا کنیم، تقریباً اثر روایی مهم دیگری از این دوره نداریم.

در این دوره نیز پیدا شدن برخی روایات مرسل که حتی در کتب جامع قبلی نیز وجود نداشتند، ممکن است مبین وضع احادیث جعلی باشد.

***

* دوره هفتم تاریخ نگارش حدیث در مکتب اهل بیتb (دوره بیداری و بازگشت در نگارش حدیث)

در این دوره بازگشتی مجدد برای نگارش حدیث ایجاد شده است که امید می‌رود تأثیر به سزایی در گشترش احادیث مکتب اهل بیتb داشته باشد.

مهم‌ترین آثار این دوره عبارتند از:

۱- جامع أحادیث الشیعة که بخش‌هایی از آن تحت اشراف مرحوم آیت‌الله بروجردی نوشته شد.

۲- میزان الحکمة که توسط آیت‌الله ری‌شهری نگارش شده است.

۳- موسوعه‌هایی که در موضوعات و عناوین مختلف تنظیم شده است و تعدادشان بسیار است.

درباره کتب این دوره لازم است عرض شود که بعضی از آن‌ها در حال تکمیل است و امید می‌رود که مجموعه آثار تفسیری مؤسسه حکمت اسلامی احتجاج نیز که در دست تهیه می‌باشد، یکی از اقدامات مهم این دوره بوده و مورد قبول درگاه حضرات معصومینb و در نتیجه مرضی الله عز و جل قرار گیرد. إن شاء الله.

با توجه به این‌که پیش از این از نرم‌افزار مکتبة الشاملة نام بردیم، لازم است از نرم‌افزارهای حدیثی مؤسسه تحقیقاتی نور که با حمایت دفتر رهبری و دفتر آیت‌الله سیستانی آماده شده و همین‌طور نرم‌افزار مکتبة أهب البیت که با حمایت دفتر مرحوم آیت‌الله گلپایگانی تهیه شده، نیز نام ببریم.

و صلی الله علی محمد و آل محمد