تفسیر فاتحة الکتاب - جلسه ۴۰
$
* تفسیر اهدنا الصراط المستقیم (۴):
۵۶/۱۶ (…)- الکافی (ح ۲۳۳۰): عنه عن أحمد بن محمد عن محمد بن خالد عن فضالة بن أیوب عن عمر بن أبان و سیف بن عمیرة عن فضیل بن یسار قالَ: «دَخَلْتُ عَلَی أبی‌عَبْدِاللهِj فی مَرْضَةٍ مَرِضَها لَمْ یَبْقَ مِنْهُ إلّا رَأْسُهُ، فَقالَ: «یا فُضَیْلُ! إنَّنی کَثیراً ما أقولُ: «ما عَلَی رَجُلٍ عَرَّفَهُ اللهُ هَذا الْأمْرَ لَوْ کانَ فی رَأْسِ جَبَلٍ حَتَّی یَأْتیَهُ الْمَوْتُ.» یا فُضَیْلَ بْنَ یَسارٍ! إنَّ النّاسَ أخَذوا یَمیناً وَ شِمالاً وَ إنّا وَ شیعَتَنا هُدینا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ. یا فُضَیْلَ بْنَ یَسارٍ! إنَّ الْمُؤْمِنَ لَوْ أصْبَحَ لَهُ ما بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ کانَ ذَلِکَ خَیْراً لَهُ وَ لَوْ أصْبَحَ مُقَطَّعاً أعْضاؤُهُ کانَ ذَلِکَ خَیْراً لَهُ. یا فُضَیْلَ بْنَ یَسارٍ! إنَّ اللهَ لا یَفْعَلُ بِالْمُؤْمِنِ إلّا ما هُوَ خَیْرٌ لَهُ. یا فُضَیْلَ بْنَ یَسارٍ! لَوْ عَدَلَتِ الدُّنْیا عِنْدَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَناحَ بَعوضَةٍ ما سَقَی عَدُوَّهُ مِنْها شَرْبَةَ ماءٍ. یا فُضَیْلَ بْنَ یَسارٍ! أنَّهُ مَنْ کانَ هَمُّهُ هَمّاً واحِداً کَفاهُ اللهُ هَمَّهُ وَ مَنْ کانَ هَمُّهُ فی کُلِّ وادٍ لَمْ یُبالِ اللهُ بِأیِّ وادٍ هَلَکَ.»»
* ترجمه:
فضیل بن یسار روایت کرده است که در مرضی که بیماریشان جز سرشان را باقی نگذارده بود، (خدمت) ابوعبدالله (امام صادق)j وارد شدم. (ایشان) فرمودند: «ای فضیل! من بسیار می‌گویم: «بر فردی که الله این امر را بشناساند، حتی اگر بر سر کوهی باشد تا بمیرد، چیزی نیست.» ای فضیل بن یسار! مردم راست و چپ را گرفتند در حالی که ما و شیعیان ما به صراط مستقیم هدایت شدیم. ای فضیل بن یسار! اگر مؤمن، آن‌چه بین مشرق و مغرب بر آن طلوع می‌شود برای او باشد، برای او خیر است و اگر هم صبح شده باشد و اعضایش قطعه قطعه شده باشد، برایش خیر است. ای فضیل بن یسار! به یقین الله به مؤمن کاری نمی‌کند مگر آن‌چه برای او خیر است. ای فضیل بن یسار! اگر دنیا نزد الله عز و جل به اندازه بال مگسی برابری داشت، به اندازه جرعه آبی هم به دشمنانش نمی‌نوشاند. ای فضیل بن یسار! به تحقیق آن کسی که همتش، همت واحدی باشد، الله همت او را کفایت می‌کند، در حالی‌که آن کسی که همتش به هر وادی باشد، الله باکی ندارد که به چه وادی هلاک شود.»
* بررسی سند:
این حدیث را ثقةالاسلام الکلینی از علی بن ابراهیم از احمد بن محمد بن عیسی از محمد بن خالد از فضاله بن ایوب از عمر بن ابان و سیف بن عمیره از فضیل به یسار از امام صادقj روایت کرده است که همه این افراد از اجلای ثقات بوده و در نتیجه حدیث معتبر است.
* شرح:
– عبارت مرضی که جز سرش را باقی نگذارده بود، مثلی است که عرب برای لاغری بسیار در اثر بیماری به کار می‌برد.
– علی القاعده منظور از هذا الامر در این روایت، پذیرش ولایت معصومینb است.
– امامj تصریح می‌فرمایند که اگر کسی امر مورد نظر را بشناسد، هیچ‌گاه نگرانی ندارد. ما علی رجل یعنی چیزی بر فرد نیست و نگرانی ندارد.
– امامj خود و شیعیان خود را کسانی معرفی می‌کنند که بر صراط مستقیم هستند و طبیعتاً منظور از شیعه آن افرادی نیستند که خود را شیعه می‌پندارند، بلکه با توجه به معنای شیعه، آن‌هایی هستند که سعی در پیروی از ایشان دارند.
– سپس امامj در جملاتی اظهار می‌دارند که چه دنیا به کام مؤمن باشد چه به کام او نباشد، خیر او در آن چیزی است که الله تعالی برای او مقرر فرموده است.
– ارزشی کمتر از بال مگس کنایه از بی‌ارزشی بسیار است که قابل احصا یعنی شمارش و اندازه‌گیری نیست.
– ایشان در ادامه اشاره می‌فرمایند که اگر دنیا به کام بعضی دشمنان الله تعالی بوده و بعضی از مؤمنین در دنیا بهره‌ای جدی ندارند، به آن علت است که این بهره دنیایی، ارزشی نزد الله تبارک و تعالی ندارد.
– ایشان در عبارات پایانی اشاره می‌فرمایند که اگر کسی هم واحدی داشته باشد، الله تعالی برای او کافی است اما آن‌که متوجه موضوعات مختلف است، الله عز و جل نیز او را رها می‌کند تا به هر کدام آن موضوعات هلاک شود که منظور از هلاک، هلاکت اخروی است.
– هم واحد کنایه از توجه به یک چیز است و آن رضایت الهی که در گرو اطاعت فرامین او است.
* چند نکته مهم در قالب روایتی از مکتب خلفا:
کتب فرقین شیعه و سنی مملو از روایاتی است که امیرالمؤمنین، علی بن ابی‌طالبj و اهل بیت پیامبرp و راه ایشان را مصداق صراط مستقیم معرفی می‌کنند.
در بحث صراط مستقیم یعنی علیj آوردیم که صراط مستقیم، ۳۳ بار در قرآن به کار رفته است و ما در آن‌جا ۷۹ روایت معتبر و غیر معتبر از کتب روایی مکتب اهل بیتb و مکتب خلفا ذیل آن‌ها روایت کرده و شرح دادیم که البته تعداد این روایات بسیار بیش‌تر از این تعداد است.
با توجه به این‌که بعضی از روایات، ذیل سایر آیاتی می‌باشد که صراط مستقیم در آن‌ها ذکر شده است، از بیان آن‌ها در این قسمت خودداری کرده و هر کدام را به محل خود واگذار می‌کنیم. البته روایات دیگری نیز وجود دارد که ذیل سایر آیات بوده و اشاره به موضوع مورد بحث ما دارد که آن‌ها را نیز در جای خود بیان خواهیم کرد.
حال در این‌جا فقط از باب مشت نمونه خروار، یک مورد از روایات کتب مکتب خلفا را که به موضوع بحث مربوط می‌شود، روایت می‌کنیم.
* بررسی روایتی از کتب مکتب خلفا:
۵۷/۱۷ (۳۰۵)- تفسیر الثعلبی (ج ۱، ص ۱۲۰): أخبرنا أبومحمد عبدالله بن محمد بن عبدالله العاینی حدثنا أبوالحسین محمد بن عثمان النصیبی ببغداد حدثنا أبوالقاسم بن نهار حدثنا أبوحفص المستملی حدثنا أبی حدثنا حامد بن سهل حدثنا عبدالله بن محمد العجلی حدثنا إبراهیم بن جابر عن مسلم بن حیان عَنْ أبی‌بُرَیْدَةَ فی قَوْلِ اللهِ تَعالی: «اهْدِنا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ»، قالَ: «صِراطِ مُحَمَّدٍl وآله.»
* ترجمه:
نقل شده است که ابوبریده درباره آیه: «اهدنا الصراط المستقیم» گفت: «(منظور،) صراط محمدl و خاندان ایشان است.»
* بررسی سند:
این حدیث را ثعلبی که از مفسرین قرن چهارم و پنجم مکتب خلفا است، به سند خود از ابوبریده که از اصحاب حضرت رسول اللهp می‌باشد، روایت کرده است.
شبیه این حدیث را حاکم حسکانی که از محدثین قرن پنجم مکتب خلفا می‌باشد نیز در شواهد التنزیل (ج ۱، ص ۷۴) به طریق خود روایت کرده است.
* شرح:
در این روایت به صراحت بیان شده است که صراط مستقیم همان راه حضرت رسول اللهp و خاندان ایشان می‌باشد.
و صلی الله علی محمد و آله
