آذربایجان و ظهور امام زمان (آتش آذربایجان)

$

جلسه گذشته، حدیثی درباره خروج ترک‌ها از آذربایجان روایت کردیم و دیدیم که معتبر نیست و نکاتی هم ذیل متن آن تقدیم کردم.

اما روایت این جلسه که این هم مربوط به آذربایجان و ترک‌ها است؛

* ترجمه روایت:

از امام صادق علیه‌السلام روایت شده است که به ابابصیر فرمودند: «هنگامی که عباسی بر فراز چوب‌های منبر مروان نشیند، حکومت بن‌العباس رونق خواهد گرفت» و در ادامه فرمود: «پدرم مرا فرمود: «چاره‌ای نیست از آتش آذربایجان. هیچ چیز در مقابلش مقاوم نیست و چون چنین شد، پلاس خانه‌های خود باشید و تا ما آرام هستیم، شما نیز آرام باشید. پس هنگامی که حرکت‌کننده خاندان ما به حرکت در آمد، به سوی او بشتابید حتی اگر به زانو باشد. قسم به خدا گویی او را می‌بینم که بین رکن و مقام، مردم بر کتابی جدید با او بیعت می‌کنند. بر عرب شدید است و فرمودند که وای بر عرب از شری که نزدیک است.

* منابع:

این روایت را مرحوم نعمانی در کتاب الغیبه (ص ۲۶۳) یک بار به صورت مفصل و یک بار هم مختصرتر (ص ۱۹۶) روایت کرده است و دیگران نیز یا از او روایت کرده‌اند و یا مرسلاً ذکر کرده‌اند و بدون ذکر سند منبع. پس با این حساب منبع اصیل این حدیث، کتاب الغیبة للنعمانی است.

* بررسی سندی:

این روایت را مرحوم نعمانی از احمد بن محمد بن سعید بن عقده الکوفی از احمد بن یوسف بن یعقوب الجعفی، ابوالحسن از اسماعیل بن مهران از حسن بن علی بن ابی‌حمزه البطائنی از پدرش از وهیب بن حفص از ابوبصیر روایت کرده است.

رجال سند این حدیث، عمدتاً یا از ثقات درجه یک هستند، یا از ثقات درجه دو، مگر حسن بن علی بن ابی‌حمزه که کذاب غال است. حتی اگر غالی بودنش را نشان ضعف او ندانیم، کذاب بودنش تصریح به ضعف است. علاوه بر این، پدر او، یعنی علی بن ابی‌حمزه البطائنی از ثقات مشروط است که دو دوره زندگی داشته است. دوره اول، از ثقات و مور اعتماد بوده است، اما در دوره دوم، انحراف شدید پیدا کرد و قابل اعتماد نبود. در این حدیث، با توجه به این‌که پسرش از او روایت کرده است، بعید نیست بتوان گفت، مربوط به دوره دوم زندگی او است و حتی اگر چنین چیزی را به قطع هم نتوان پذیرفت، قطع بر دوره اول زندگی او، منتفی است. پس حدیث دو اشکال سندی دارد و خلاصه آن‌که معتبر نیست.

* توضیحات:

هر چند انتساب این حدیث هم به معصوم علیه‌السلام معتبر نیست، اما به بهانه متن آن، چند نکته‌ای را عرض کنم.

۱- پلاس خانه‌های خود باشید، اصطلاحی است که در متون عربی، موجود است و به معنای آن است که سر جای خود بنشینید و اقدامی نکنید.

۲- تا آن‌جا که من سراغ دارم، همه محدثین ما، عبارت: «حرکت‌کننده خاندان ما به حرکت در آید»، را حمل بر قائم آل محمد علیه‌السلام کرده‌اند.

۳- «به سوی او بشتابید حتی اگر به زانو» هم در متون عربی موجود است و منظور آن است که حتی اگر نمی‌توانید کاری را به شکل متعارفش انجام دهید، به هر شکل ممکن انجا دهید. مانند آن‌که وقتی کسی می‌خواهد به سمتی برود و امکان دویدن و راه و فتن و … نیست، چهار دست و پا می‌رود، یا خود را به می‌کشد و می‌رود. یکی از معادل‌های این اصطلاح در فارسی که البته ادبیات تندی هم دارد، مَثَل «بدَم، بمیر و بدم» است.

۴- اما عبارت «بین رکن و مقام مردم بر کتابی جدید با او بیعت می‌کنند. بر عرب شدید است» معلوم نیست منظور راوی این است که بیعت با او بر عرب دشوار است، یا بیعت با او بر کتاب جدید، بر عرب ناپسند و دشوار است. علی ای حال! با توجه به این‌که حدیث معتبر نیست، لزومی ندارد وقت خودمان را صرف این مطلب کنیم.

۵- و باز با توجه به غیر معتبر بودن این حدیث، نَه می‌توان درباره کتاب جدیدی که در این روایت اشاره است، مطلبی گفت و نَه لزومی به توضیح و توجیه دارد. فقط به اشاره بگذرم، آن‌ها که به نوعی خواسته‌اند این روایت را بپذیرند، بعضاً کتاب جدید را حمل بر قرآن کرده‌ند که تحریف جدی قرآن موجود از آن معلوم می‌شود. بعضی هم حمل بر اعتقاداتی از اصول و فروع و … کرده‌اند که مبنایش همین نصوص فعلی است، اما برداشت از آن‌ها به شدت متفاوت شده است که در این صورت، نشان از تحریف و غیر درست بودن قسمت قابل ملاحظه‌ای از اعتقادات فعلی است.

۶- نکته پایانی هم این‌که قاعدتاً منظور راوی از مروان و عباسی، مروان حمار، آخرین خلیفه بنی‌امیه و ابوالعباس، عبدالله سفاح، اولین خلیفه عباسی است.

۷- جالب آن‌که بعضی آتش آذربایجان که هیچ چیز در مقابلش تاب مقاومت ندارد را به تسط ترک‌ها بر خلافت عباسی گرفته‌اند که با فتح بغداد در سال ۴۴۷ هجری قمری و سقوط آل بویه، شکلی کاملاً رسمی یافت. این مطلب به نظر حقیر نادرست است، چرا که ترک‌های آن زمان، در منطقه آذربایجان که در غرب دریای خزر قرار دارد، مستقر نبودند، بلکه در شرق آن، یعنی منطقه ترکستان استقرار داشتند. خود سلجوقیان هم که غُزهای منطقه آرال بودند که در شمال شرقی دریاچه خزر و در جمهوری قزاقستان فعلی قرار دارد، یعنی نقطه مقابل منطقه آذربایجان.

و صلی الله علی محمد و آل محمد