تفسیر العیاشی
((( این مطالب از لابه‌لای دروس مختلف استاد ریاحی استخراج شده است. )))
* معرفی مؤلف:
ابوالنصر، محمد بن مسعود بن محمد بن عیاشی السمرقندی الکوفی، فقیه، ادیب، محدث و مفسر شیعه در عهد غیبت صغری است که از مشایخ ثقةالاسلام الکلینی، کشی و بسیاری دیگر از بزرگان می‌باشد. در طب و نجوم هم کتب متعدد داشته که ابن ندیم در الفهرست خود نام برده است.
او در ابتدا مانند بیشتر اهل سمرقند پیرو مکتب خلفا بود ولی در اثر مطالعه، توفیق آشنایی با مکتب اهل بیتb را به دست آورد و به مذهب حقه امامیه وارد شد.
شیخ الطائفه در الفهرست (ش ۶۰۵) و کتاب الرجال (ش ۶۲۸۲) درباره او می‌نویسد: «جلیل القدر، واسع الاخبار، آگاه به روایت، عالم‌ترین، فاضل‌ترین، ادیب‌ترین و فهیم‌ترین اهل مشرق در زمان خودش بود.»
مرحوم نجاشی (ش ۹۴۴) نیز نوشته است: «ثقة عین، صدوق، بزرگی از بزرگان امامیه، اما بسیار از ضعفا نقل حدیث می‌کرده است. ابتدا عامی مذهب بود و احادیث عامه بسیار شنیده، سپس مستبصر گشته و در حالی که در سنین نوجوانی بوده، امامی شده است.»
همان‌گونه که گفته شد، عیاشی کتب متعدی تألیف نموده است که بعضی از آن‌ها عبارتند از: کتاب التفسیر، المعاریض، کتاب الشعر، الأنبیاء و الأولیاء، سیرة أبی‌بکر، سیرة عمر، سیرة عثمان، مکة و الحرام، الصلوة، الطهارة، مختصر الصلوة، مختصر الحیض، الجنائز، مختصر الجنائز، المناسک، العالم و المتعلم، الدعوات، الزکاة، الأشربة، حد الشار الأضاحی.
تألیفات او را تا ۲۰۰ کتاب دانسته‌اند.
او در سال ۳۲۰ هجری قمری رحلت کرده است.
* معرفی کتاب:
کتاب التفسیر که امروزه به تفسیر العیاشی معروف است، مهم‌ترین اثر ایشان می‌باشد که در دوران غیبت صغری نوشته شده و شامل روایاتی درباره قرآن و تفسیر آیات آن است.
می‌گویند این کتاب شامل تفسیر همه قرآن بوده که متأسفانه امروزه تا سوره کهف موجود است.
روایات اصل کتاب مسند بوده ولی عمده روایات موجود در نسخه فعلی به نظر مرسل می‌آید که ظاهراً حذف سند توسط کسی که کتاب را نسخه‌برداری کرده، به جهت اختصار، انجام شده است.
بعید نیست برخی از مفسرین مانند حاکم حسکانی به اصل کتاب دست‌رسی داشته‌اند چرا که احادیث را مسند نقل کرده‌اند. می‌گویند متن مسند تفسیر تا زمان سید بن طاووس یعنی قرن هفتم موجود بوده است.
این کتاب عموماً مورد قبول اکثریت قریب به اتفاق محدثین و علمای امامیه قرار گرفته و کمتر به ارسالی که درباره روایات آن گفته شده است، توجه کرده‌اند.
درباره ارسال روایات این کتاب به نظر می‌رسد توجه به نکات زیر خالی از لطف نباشد:
- بنا بر نظر مرحوم علامه مجلسی در بحارالأنوار (ج ۱، ص ۲۸) ظاهراً اصل کتاب مسند بوده و هدف از حذف سندها، اختصار بوده است. اگر این فرضیه را بپذیریم، طبیعتاً در مواردی که سند کوتاه بوده دلیلی برای حذف سند وجود نداشته است.
- مرحوم عیاشی، متوفای ۳۲۰ هجری در کوفه است که بسیاری از روات حدیث را دیده و شخصی سرشناس و عالم بوده است.
- بسیاری از روایات موجود در کتاب حاضر، با دو واسطه یا بیشتر نقل شده‌اند که با توجه به زمان و شرایط مرحوم نجاشی، اتصال سند تا معصوم ممکن است وجود داشته باشد. البته در بعضی از آن‌ها مانند روایاتی که از ائمه دو قرن اول هجری روایت شده است، ارسال قطعی به نظر می‌رسد.
- خلاصه آن که صرف وجود یک روایت در کتاب موجود نه دلیل بر مرسل بودن آن است و نه دلیل بر مسند بودن آن و لازم است که طبقه روات مد نظر قرار گیرد تا مسند یا مرسل بود آن معلوم شود.
- به مرسلات و مسندات موجود در این تفسیر نمی‌توان اعتماد صرف نمود و قاعده کلی مرسلات در مورد این تفسیر نیز جاری است، خصوصاً آن‌که او به تصریح مرحوم نجاشی، بسیار به ضعفا اعتماد می‌کرده است. پس مرسلات آن، حکم مرسل را دارند و مسندات آن نیز باید مورد بررسی رجالی قرار گیرند.
- نکته آخر آن‌که در تفسیر موجود نیز روات ضعیف کم نیستند.
