رجال و درایه - جلسه ۲۹
$
* آیا همه راویان کتاب کامل الزیارات ثقه هستند؟
این کتاب نوشته ابوالقاسم، جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن مسرور بن قولویه القمی، از برجسته‌ترین چهره‌های راویان شیعه در قرن چهارم هجری است.
وی یکی از بزرگ‌ترین شاگردان ثقةالاسلام الکلینی و از برجسته‌ترین مشایخ شیخ مفید به شمار می‌آید.
او در شهر قم چشم به جهان گشود و از همان کودکی در محضر پدر و برادرش که از راویان بزرگ شیعه به شمار می‌آمدند، مشغول فراگیری علوم اهل بیت شد و بعدها از محضر بسیاری از بزرگان شیعه کسب علم نمود تا آنکه خود یکی از برجسته‌ترین ایشان شد.
برخی از اساتید او عبارتند از: پدر بزرگوارش، برادرش علی بن محمد بن جعفر بن قولویه، محمد بن یعقوب الکلینی، محمد بن حسن الصفار، پدر شیخ صدوق، محمد بن جعفر الزراری، محمد بن حسن بن ولید، محمد بن حسن بن علی بن مهزیار، محمد بن عبدالله الحمیری، محمد بن حسن الجوهری.
او سفری به مصر داشت و از محضر درس علمای آن‌جا، به خصوص ابوالفضل، محمد بن احمد بن ابراهیم الجعفی الصابونی المصری که بزرگ‌ترین عالم مصر در زمان خود بود، نیز بهره برد.
شاگردان فراوانی از جمله شیخ مفید، حسین بن عبیدالله الغضائری و احمد بن عبدون نیز از محضر او بهره بردند که خود از بزرگان امامیه شدند.
او در طول سال‌های زندگی خود کتب فراوانی از علوم اهل بیتb مانند کامل الزیارات، مداواة الجسد، الصلاة، الجمعة و الجماعة، قیام اللیل، الرضاع، الصداق و الأضاحی را جمع‌آوری نمود.
ابن قولویه القمی، در سال ۳۶۷ یا ۳۶۹ هجری چشم از دنیا فرو بست که ممکن است علت این اختلاف، تشابه عدد سبع و تسع و اشتباه در استنساخ باشد.
مرحوم نجاشی در الفهرست (ش ۳۱۸) درباره او می‌گوید: «از ثقات اصحاب ما و بزرگان ایشان در فقه و حدیث است.» و در ادامه می‌نویسد: «هر زیبایی و علمی که مردم را با آن وصف نمایی، برتر از آن را در جعفر بن محمد بن قولویه خواهی یافت.»
شیخ الطائفه نیز در کتاب الفهرست (ش ۱۴۱) درباره او می‌گوید: «ابوالقاسم، جعفر بن محمد بن قولویه القمی، شخصیتی ثقه و دارای تألیفاتی فراوان به تعداد ابواب فقه است.»
کتاب کامل الزیارات مهم‌ترین اثر ابن قولویه است که مورد توجه و اعتماد بسیاری از روات و فقهای امامیه بوده است.
مرحوم نجاشی از این کتاب به الزیارات و شیخ در کتاب الفهرست به جامع الزیارات تعبیر کرده است. این کتاب به کامل الزیارة و کتاب المزار نیز معروف بوده، اما امروزه بیش‌تر از نام کامل الزیارات استفاده می‌شود.
این کتاب، مجموعه روایاتی از ائمه اطهارb درباره شیوه زیارت حضرت رسول اللهp و دیگر امامان و امامزادگانb و ثواب و فضل آن می‌باشد.
کتاب کامل الزیارات شامل حدود ۷۵۵ حدیث در ۱۰۸ باب است.
از ویژگی‌های مهم این کتاب توثیق عام روات آن است، چرا که اگر همه روات آن ثقه باشند، کمک بسیار بزرگی در شناخت رواتی است که در کتب رجالی مهمل یا مجهول هستند.
آن‌چه باعث شده تا برخی از بزرگان بر این باور باشند که همه راویان موجود در این کتاب، توثیق می‌شوند، سخن خود ابن قولویه در مقدمه کتابش (ص ۴) است که می‌فرماید: «هرگاه احادیث منقول از طریق اهل بیتb کافی بوده، از نقل احادیث غیر طریق ایشان پرهیز کردم و از طرفی می‌دانیم که ما به هر آن‌چه از طرف ایشان در این موضوع و غیر آن روایت شده است، احاطه نداریم. لیکن نزد ما نیست مگر از طرف ثقات اصحابمان و من روایتی از افراد شاذ که در حدیث و علم معروف نیستند، ذکر نکردم و آن را کتاب کامل الزیارات و فضلها و ثواب ذلک نام نهادم و . . .»
برخی از بزرگان مانند شیخ حر العاملی در خاتمه وسائل‌الشیعة (ج ۲۰، ص ۸۶) و مرحوم آیت‌الله خویی در معجم رجال الحدیث (ج ۱، ص ۵۰)، تصریح کرده‌اند که این سخن ابن قولویه در مقدمه کتاب کامل الزیارات به معنای توثیق همه روات موجود در این کتاب است.
البته بعضی نیز مانند محدث نوری، از کلام ابن قولویه چنین برداشت کرده‌اند که او تنها مشایخ خود را توثیق کرده است. ایشان در دو جای کتاب مستدرک وسائل الشیعة (ج ۳، ص ۲۵۱ و ج ۴، ص ۳۹) بر این موضوع تصریح کرده است.
حال باید ببینیم نظر کدام یک از این دو گروه مقبول است، چرا که واضح است که تفاوت این دو در توثیق افراد بسیار زیاد است و تعداد افرادی که در قاعده اول می‌گنجند، بسیار زیادتر از قاعده دوم هستند.
اما قبل از هر چیز این را عرض کنم که اگر به فرمایش ابن قولویه دقت کنم، معلوم می‌شود که در بهترین حالت ممکن هم توثیق ایشان به همه روات موجود در کتاب بر نمی‌گردد، بلکه تنها به مواردی بر می‌گردد که در طرق حدیثی مکتب اهل بیتb قرار دارد.
در بررسی نظریه گروه اول، یعنی کسانی که همه روات مجود در سند روایات کتاب را توثیق می‌کنند، باید عرض کنم که بعضی از این روات مانند عبدالله بن عبدالرحمن الاصم، محمد بن موسی الهمدانی، محمد بن سلیمان الدیلمی، عبدالرحمن بن حماد، محمد بن علی ابوسمینه، حسن بن علی بن ابی‌عثمان، علی بن حسان الهاشمی و محمد بن صدقه العنبری به صراحت تضعیف شده و حتی بعضاً جاعل حدیث هستند و تکلیف ام‌المؤمنین عایشه نیز معلوم است. این‌ها افرادی هستند که همگی بر ضعفشان تصریح کرده‌اند و معارضی ندارد و حال آنکه کم نیستند افرادی در بین روات این کتاب که بر سر وثاقت آن‌ها اختلاف است. وجود این تعداد افراد به کلی نظر اول را مردود می‌کند.
بزرگواران بخش قرآن و حدیث مؤسسه کل روایات کامل الزیارات را که حدود ۷۵۵ حدیث بوده، از نظر رجالی بررسی کرده‌اند که ۴۲۱ روایت معتبر و ۳۳۴ روایت هم غیر معتبر بوده است، یعنی حدود ۵۶% معتبر بوده است.
جالب آنکه در سند بعضی از این روایات، ضعیف از ضعیف روایت کرده است.
اما درباره نظر گروه دوم که همه مشایخ ابن قولویه را در بر می‌گیرد، لازم است عرض شود با توجه به این‌که در بین مشایخ او فردی که تضعیف شده باشد، وجود ندارد و با توجه به این موضوع و این‌که او از روات متقدم می‌باشد و حداقل به وثاقت مشایخ خود تصریح کرده است، توثیق او مورد قبول است و لذا مشایخ او که جزء مهملین یا مجهولین می‌باشند، توثیق می‌شوند.
طبق آن‌چه مرحوم محدث نوری در خاتمه مستدرک الوسائل (ج ۳، ص ۲۵۲) استخراج کرده است، مشایخ او عبارتند از: محمد بن قولویه، محمد بن احمد بن الحسین الزعفرانی العسکری المصری، محمد بن احمد بن ابراهیم بن سلیمان الجعفی الکوفی معروف به الصابونی، ثقةالاسلام الکلینی، محمد بن حسن بن ولید، محمد بن حسن بن علی بن مهزیار، محمد بن جعفر بن محمد بن حسن القرشی البزاز، محمد بن عبدالله بن جعفر الحمیری القمی، حسن بن عبدالله بن محمد بن عیسی، علی بن حسین بن موسی بن بابویه القمی، علی بن محمد بن قولویه، جعفر بن محمد بن ابراهیم بن عبدالله بن موسی بن جعفر الموسوی العلوی، احمد بن علی بن مهدی بن صدقه الرقی بن هاشم بن غالب بن محمد بن علی الرقی الانصاری، محمد بن عبدالمؤمن المؤدب القمی، علی بن حاتم بن ابی‌حاتم القزوینی، علی بن محمد بن یعقوب بن اسحاق بن عمار الصیرفی الکسائی الکوفی العجلی، علی بن حسین السعدآبادی القمی، محمد بن همام بن سهیل الکاتب البغدادی، هارون بن موسی بن احمد بن سعید بن سعد التلعکبری الشیبانی، قاسم بن محمد بن علی بن ابراهیم الهمدانی، حسن بن زبرقان الطبری، حسین بن محمد بن عامر بن عمران بن ابی‌بکر الاشعری القمی، احمد بن ادریس بن احمد الاشعری القمی، عبیدالله بن فضل بن محمد بن هلال الطائی المصری که در بعضی نسخ عبدالله ذکر شده است، حکیم بن داود بن حکیم، محمد بن حسین بن مت که در بعضی موارد محمد بن حسن بن مث الجوهری آمده است، محمد بن احمد بن علی بن یعقوب، محمد بن احمد بن یعقوب بن اسحاق بن عمار، محمد بن احمد بن یعقوب که محدث نوری احتمال داده است این فرد با نفر قبلی و بلکه نفر قبلتر‌ش یکی باشد، حسین بن علی الزعفرانی، احمد بن عبدالله بن علی الناقد، محمد بن عبدالله بن علی.
* جمع‌بندی نهایی:
هر چند همه روات موجود در کتاب کامل الزیارات توثیق نمی‌شوند، اما همه مشایخ ابن قولویه القمی ثقه می‌باشند، هر چند به امامی بودن آن‌ها اطمینانی نیست.
البته تأکید می‌کنم که این توثیق فقط مربوط به مشایخ او در کامل الزیارات است و سایر مشایخ او، هر چند در بعضی توثیقات می‌گنجند، اما در این توثیق قرار نمی‌گیرند.
نتیجه آنکه انتساب همه روایات آن به معصومj نیز معتبر نیست.
و صلی الله علی محمد و آل محمد
