تفسیر فاتحة الکتاب - جلسه ۱۹
$
** بسم الله الرحمن الرحیم نزدیک به اسم اعظم الله تعالی
۲۳/۲۳ (۲۲۳)- التهذیب (ج۲، ح ۱۱۵۹): عنه بإسناده عن محمد بن الحسین عن محمد بن حماد بن زید عن عبدالله بن یحیی الکاهلی عن أبی‌عَبْدِاللهِj قالَ: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ، أقْرَبُ إلَی اسْمِ اللهِ الْأعْظَمِ مِنْ ناظِرِ الْعَیْنِ إلَی بَیاضِها.»
* ترجمه:
ابوعبدالله (امام صادق)j فرمودند: «بسم الله الرحمن الرحیم به اسم اعظم الله، از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیک‌تر است.»
* بررسی سند:
ضمیر ه در عنه به محمد بن علی بن محبوب بر می‌گردد. این حدیث را شیخ الطائفه به طریق خود که حسین الغضائری از احمد بن محمد بن یحیی از پدرش از محمد بن علی بن محبوب است از محمد بن حسین بن ابی‌الخطاب از محمد بن حماد بن زید از عبدالله بن یحیی الکاهلی از امام صادقj روایت کرده است که هم طریق شیخ معتبر است و سایر رجال سند از ثقات امامیه می‌باشند.
* شرح:
– از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیک‌تر بودن یک مثل است که به معنای نزدیکی بیش از حد تصور است. این مثل در معنا، شبیه همان مثل از رگ گردن نزدیک‌تر می‌باشد.
– این روایت بیان‌گر عظمت بسم الله الرحمن الرحیم است.
– درباره این‌که منظور از اسم اعظم الهی چیست و چه اهمیتی دارد، در آینده مفصلاً سخن خواهیم گفت.
** بسم الله الرحمن الرحیم از آیات سوره فاتحة الکتاب و با فضیلت‌ترین آن است
۲۴/۲۴ (۲۲۲)- التهذیب (ج۲، ح ۱۱۵۷): محمد بن الحسن الطوسی بإسناده عن محمد بن علی بن محبوب عن العباس عن محمد بن أبی‌عمیر عن أبی‌أیوب عن محمد بن مسلم قالَ: «سَألْتُ أباعَبْدِاللهِj عَنِ السَّبْعِ الْمَثانی وَ الْقُرْآنِ الْعَظیمِ، هیَ الْفاتِحَةُ؟» قالَ: «نَعَمْ!» قُلْتُ: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ، مِنَ السَّبْعِ؟» قالَ: «نَعَمْ! هیَ أفْضَلُهُنَّ.»
* ترجمه:
محمد بن مسلم روایت کرد: «از ابوعبدالله (امام صادق)j درباره السبع المثانی و القرآن العظیم سوال کردم که آیا (منظور سوره) فاتحة (الکتاب) است؟ فرمودند: «بله.» عرض کردم: «بسم الله الرحمن الرحیم از هفت (آیه آن) است؟» فرمودند: «بله! با فضیلت‌ترین آن‌ها است.»»
* بررسی سند:
این حدیث را شیخ الطائفه به طریق خود که در حدیث قبل بیان کردیم و عرض شد که معتبر است، از محمد بن علی بن محبوب از عباس بن معروف از محمد بن ابی‌عمیر از ابوایوب الخزاز از محمد بن مسلم از امام صادقj روایت کرده است که همه رجال سند، از ثقات امامیه بوده و در نتیجه حدیث معتبر است.
* شرح:
– همان‌گونه که پیش از این عرض شد به نظر می‌رسد الله تعالی، السبع المثانی یعنی سوره فاتحة الکتاب را از باب تکریم در کنار کل قرآن قرار داده است که این بیان‌گر عظمت این سوره نسبت به سایر سوره‌های قرآن است.
– با توجه به متن روایت، بسم الله الرحمن الرحیم آیه‌ای مستقل از این سوره شریفه است.
– به تصریح معصومj، بسم الله الرحمن الرحیم با فضیلت‌ترین آیه سوره فاتحة الکتاب است.
– هر چند این نتیجه‌گیری تمامی نیست، اما با توجه به این روایت و سایر شواهد و قرائن بعید نیست بتوان گفت که بسم الله الرحمن الرحیم با فضیلت‌ترین آیه قرآن کریم می‌باشد.
– بسم الله الرحمن الرحیم بخشی از سوره فاتحة الکتاب است. لذا هر جا، در نماز و غیر آن، قرائت این سوره لازم باشد، باید بسم الله الرحمن الرحیم را نیز به عنوان اولین آیه خواند، در غیر این صورت اشکال دارد.
** آشکار خواندن سوره فاتحة الکتاب در نماز
۲۵/۲۵ (…)- الکافی (ح ۱۵۲۰۲): أحمد بن محمد الکوفی عن علی بن الحسن بن علی عن عبدالرحمن بن أبی‌نجران عَنْ هارونَ عَنْ أبی‌عَبْدِاللهِj قالَ: «قالَ لی: «کتَموا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ. فَنِعْمَ وَ اللهِ الْأسْماءُ کتَموها. کانَ رَسولُ اللهِp إذا دَخَلَ إلَی مَنْزِلِهِ وَ اجْتَمَعَتْ عَلَیهِ قُرَیشٌ، یجْهَرُ بِبِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ وَ یرْفَعُ بِها صَوْتَهُ، فَتُوَلّی قُرَیشٌ فِراراً. فَأنْزَلَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فی ذَلِک: «وَ إذا ذَکرْتَ رَبَّک فی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أدْبارِهِمْ نُفوراً.»»»
* ترجمه:
هارون از ابوعبدالله (امام صادق)j روایات کرد: «به من فرمودند: «بسم الله الرحمن الرحیم را پنهان کردند. قسم به الله بهترین نام‌ها را پنهان نمودند. هنگامی که رسول اللهp داخل منزلشان می‌شدند، در حالی که قریش بر ایشان اجتماع نموده بودند، بسم الله الرحمن الرحیم را آشکار می‌کردند و صدایشان را به آن بلند می‌نمودند، پس به فرار روی می‌گرداندند. پس الله عز و جل درباره آن نازل کرد: «و إذا ذکرت ربک فی القرآن وحده ولوا أدبارهم نفورا.»»»
* بررسی سند:
این حدیث را ثقةالاسلام الکلینی از احمد بن محمد العاصمی از علی بن حسن بن علی بن فضال از عبدالرحمن بن ابی‌نجران از فردی به نام هارون روایت کرده است.
همه این افراد از ثقات هستند، مگر این نفر آخر که شناسایی نشد، اما به واسطه اعتماد ابن ابی‌نجران، توثیق می‌شود.
* شرح:
– از این روایت معلوم می‌شود که الله بهترین نام‌های باری‌تعالی است.
– امامj پنهان کردن آن را به شدت تقبیح فرموده‌اند.
– پنهان کردن در این روایت می‌تواند اشاره به چند موضوع باشد:
۱- جمعی از پیروان مکتب خلفا، بسم الله الرحمن الرحیم ابتدای سوره‌های قرآن را جزء سوره‌ها ندانسته و از باب آغاز کار آن‌ها را به حساب می‌آوردند.
۲- بسیاری از پیروان مکتب خلفا، بسم الله الرحمن الرحیم ابتدا سوره‌ها را در نماز نمی‌خوانند که ظاهراً نشأت گرفته از مطلب قبل است.
۳- در نماز ظهر و عصر که نماز آهسته خوانده می‌شود، عده‌ای از مردم بسم الله الرحمن الرحیم را هم آهسته می‌گویند، در حالی که روایات متعددی داریک که نشان می‌دهد سیره حضرت رسول اللهp و به تبع ایشان، حضرات معصومینb بر این بوده است که نمازی که به اخفات خوانده می‌شود هم بسم الله الرحمن الرحیم را بلند می‌خواندند.
– آیه مورد اشاره امامj، بخشی از آیه ۴۶ سوره اسراء است که الله تعالی می‌فرماید: «و هنگامی که پرودگارت را در قرآن به یگانگی یاد کردی، با نفرت روی می‌گردادند.»
– ظاهراً اشاره آیه و روایت به این موضوع است که نبی مکرم اسلامp، هنگامی که می‌خواستند آیات قرآن را تلاوت کنند، یا شاید هنگامی که می‌خواستند، درباره یگانگی الله تعالی سخن بگویند، همواره با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌کردند و قریش که این عادت ایشان را می‌دانست، با نفرت روی می‌گرداندند و از گرد ایشان پراکنده می‌شدند و حضرت رسول اللهp نیز که متقابلاً این عادت قریش را می‌دانستند، هنگامی که قریش برای ایشان مزاحمت ایجاد می‌کرد، با صدای بلند بسم الله الرحمن الرحیم می‌گفتند، تا آن‌ها تصور کنند که قرار است قرآن خوانده شود یا به توحید دعوت شوند تا از گرد حضرت رسول اللهp پراکنده شده و ایشان را راحت بگذارند.
و صلی الله علی محمد و آل محمد
