شهرت - جلسه ۱

مجموعه حاضر بخشی از دروس استدلالی اصول فقه استاد ریاحی است که با موافقت ایشان و بدون حذف و اضافه، در قالب چند جلسه به مرور روی سایت قرار خواهد گرفت.

این مجموعه در قالب کتابی با عنوان «شهرت روایی، عملی و فتوایی»، با شماره کتاب‌شناسی ملی ۴۳۵۳۶۹۰ (شماره شابک ۵-۷۱-۸۳۸۸-۶۰۰-۹۷۸‏‫‬‬) توسط انتشارات آتون کتاب در مرکز اسناد و کتاب‌خانه ملی جمهوری اسلامی ایران ثبت شده و فایل pdf آن به زودی در سایت قرار خواهد گرفت.

***

مقدمه مؤسسه اسلامی احتجاج

کتاب حاضر بر اساس جلسات اصول فقه استاد محقق، علی ریاحی نبی تنظیم شده است که در سال ۱۳۸۸ و در زمان مدیریت حوزه علمیه الإمام علی بن ابی‌طالبj توسط ایشان بیان شده بود.

لازم به ذکر است که بخش‌های جانبی، مثال‌ها و توضیحات تکمیلی ایشان حذف شد تا ضمن اختصار، مطالعه و پیگیری اصل مطلب، برای خوانندگان راحت‌تر باشد.

امید است خوانندگان فاضل، این مؤسسه را با نظرات و پیشنهادات خود، از طریق آدرس «info@ehtejaj.com» همراهی نمایند.

مؤسسه حکمت اسلامی احتجاج

***

$

* مقدمه بحث:

شهرت یکی از موضوعات معرکه‌آرا در اصول فقه و علم حدیث و به تبع این دو در فقه بوده است.

مهم‌ترین مسأله در معرکه‌آرا بودن این موضوع اهمیت و کثرت کاربرد آن در استنباط احکام فقهی و حتی بعضاً تفسیر و اصول عقائد و غیر آن است، چرا که در پذیرش یا عدم پذیرش یک حدیث و نیز پذیرش یا عدم پذیرش یک فتوا، نقش جدی ایفا کرده و با توجه به این‌که اکثر فقهای معاصر ما یک یا چند مورد از شهرت را پذیرفته‌اند، چنان‌چه کسی آن را نپذیرد، با مسائل جدی مواجه می‌شود که از جمله آن قائل شدن به مطالبی است که مشهور نبوده و به عبارتی شاذ است.

در این‌جا لازم است عرض کنم که سه نوع شهرت داریم، شهرت روایی، شهرت عملی و شهرت فتوایی.

ابتدا مروری داشته باشیم بر تعریف این سه نوع و تشابه و تفاوت‌های آن‌ها.

۱- شهرت روایی: وقتی است که روایتی را بسیاری از محدثین روایت کرده باشند و در مقابل آن روایت شاذ است. آن چه در این نوع از شهرت اهمیت دارد و مبنای شهرت است، وجود در کتب حدیثی است و نه سایر کتب مانند کتب فقهی یا فلسفی یا تفسیر غیر روایی و یا شهرت بین اقشار مختلف از غیر محدثین مانند شعرا، خطبا، پزشکان طب سنتی یا عامه مردم.

     آن‌چه در این نوع از شهرت بحث می‌شود، آن است که آیا شهرت روایی، موجب جبران سند در روایات ضعیف السند هست یا خیر و اهمیتش از همین جانب است که اگر کسی این نوع از شهرت را بپذیرد، تعداد قابل ملاحظه‌ای از روایات ضعیف السند، به واسطه شهرت بین محدثین، معتبر می‌شود. البته اگر کسی این نوع از شهرت را پذیرفت، لازم است قاعده‌ای نیز برای تشخیص مشهور از غیر آن پیدا کند که إن شاء الله به آن خواهیم پرداخت.

۲- شهرت عملی: این شهرت نیز مربوط به روایت است، با این تفاوت که وقتی که فقها و مجتهدین به روایتی عمل کرده و آن را مبنای فتوا قرار داده باشند، شهرت عملی به وجود می‌آید.

در این‌جا دیگر تکرار و شهرت بین محدثین مطرح نیست، بلکه مستند فتوا بودن اهمیت دارد، ولو فقط در یک کتاب حدیثی روایت شده باشد.

آن‌چه باعث اهمیت این نوع از شهرت می‌شود، شبیه همان است که در شهرت روایی عرض کردیم، با این تفاوت که معمولاً این نوع از شهرت در فقه کاربرد دارد.

نکته مهم دیگر در این نوع از شهرت آن است که جمعی از بزرگان مدعی شده‌اند که نه تنها این قاعده بر قرار است، بلکه اگر مشهور در مقام فتوا و عمل از خبری اعراض کردند، موجب وهن و ضعف آن روایت با سند معتبر است که با این حساب، تعدادی از روایاتی که به واسطه ثقات به ما رسیده‌اند، قابلیت استناد را از دست می‌دهند. این نوع از شهرت نیز در بین فقهای معاصر ما بسیار رایج است. مرحوم آیت‌الله مشکینی در اصطلاحات الأصول (ص ۱۵۵) فرموده‌اند: «کما أن المشهور لو أعرضوا عن روایة کان ذلک موهنا لها و لو کان السند صحیحاً سلیماً».

۳- شهرت فتوایی: بر خلاف شهرت‌های قبل، در این نوع از شهرت، حدیث مدخلیتی ندارد و آن‌چه مهم است، صرفاً فتوا است. یعنی چنان چه فتوایی بین فقهای ما مشهور بود و بسیاری به آن قائل بودند، اما مستند به آیه یا روایتی نبود، آیا موجب اعتبار آن فتوا است و نباید خلاف آن فتوا داد یا خیر.

پس اگر فتوای مشهور مستند به آیه بود که هیچ، اما اگر مستند به روایت بود، در بحث شهرت عملی وارد می‌شود و اگر مستند به روایتی هم نبود، در بحث شهرت فتوایی مطرح می‌شود.

شهرت روایی در اصل از مباحث مربوط به علم حدیث است و شهرت فتوایی از اصول فقه. شهرت عملی هم مربوط به هر دو می‌شود، اما از آن‌جا که همه این‌ها به نوعی در اصول فقه می‌گنجد، همه‌اش را یک‌جا بررسی می‌کنیم.

تا فراموش نکرده‌ام، چند نکته‌ای را که درباره شهرت‌های مختلف از قلم انداختم، عرض کنم.

در شهرت عملی، به حدیثی که مستند واقع شده، مقبوله یا مشهوره می‌گویند. پس مشهوره یا مقبوله حدیثی است که از نظر قائل به آن ضعف سند دارد، اما به واسطه اعتماد جمعی از فقها، این ضعف سند جبران شده است. لازم به ذکر است که حدیث مقبوله، بیش‌تر مورد عمل بوده و در نتیجه درجه اعتبار آن بیش‌تر از مشهوره می‌شود.

پس هر جا سخن از مقبوله یا مشهوره شد، یعنی:

۱- سند آن از نظر گوینده مخدوش است.

۲- مورد توجه و عمل جمعی از علما قرار گرفته است.

۳- به جهت آن‌که مورد اعتماد جمعی از امامیه بوده، اعتبار پیدا کرده است.

نکته بعد در مورد شهرت فتوایی آن که درباره حجیت آن چهار نظر وجود دارد:

۱- شهرت فتوایی به طور مطلق حجت است. یکی از طرف‌داران این نظریه، شهید اول در ذکری است که مکرراً آن را بیان فرموده‌اند.

۲- عدم حجیت شهرت فتوایی به طور مطلق. جمعی از بزرگان اصولی ما مانند شیخ اعظم انصاری و آخوند خراسانی از این جمله‌اند. شیخ اعظم در فرائدالأصول (ج ۱، ص ۱۰۵) می‌فرمایند: «و من جملة الظنون التی توهم حجیتها بالخصوص الشهرة فی الفتوی» و مرحوم آخوند در کفایه (ص ۲۹۲) می‌نویسند: «و لا یساعده دلیل».

۳- اگر شهرت فتوایی قبل از شیخ الطائفه باشد، معتبر است و اگر بعد از آن باشد، خیر. بعضی از اساتید ما می‌فرمودند که آیت‌الله بروجردی موافق این نظر بودند.

۴- اگر شهرت فتوایی مقرون و به روایتی باشد، ولو این روایت به واسطه محدثین پیرو مکتب خلفا باشد، معتبر است و الا اعتباری ندارد. می‌گویند مرحوم صاحب ریاض در رسالة فی حجیة الشهرة این نظر را به استاد کل، مرحوم وحید بهبهانی منسوب می‌کنند که البته بهتر است این مورد را از جمله شهرت عملی به حساب آوریم.

درباره شهرت روایی و عملی نیز نظریه‌های مختلفی وجود دارد که به جهت اختصار در کلام از آن پرهیز می‌کنیم.

در ضمن با توجه به این‌که بسیاری ازدلایل این سه مورد، مشترک است، همه را جمع کرده و ضمن بیان هر دلیل نکات مربوط به هر شهرت را نیز عرض می‌کنیم.

ظاهراً در بحث شهرت چه روایی، چه عملی و چه فتوایی، کسی در اثبات نظر خود به آیات استناد نکرده است و ما قبل از بررسی روایات مورد استناد، به سایر ادله پرداخته و بعد به سراغ روایات مورد نظر در این بحث می‌پردازیم.

***