رجال و درایه - جلسه ۷۴
$
** فایده دوازدهم: روایات من بلغ یا تسامح در ادله سنن:
سنن جمع سنت و به معنای راه و روش است که در لسان علما و فقها و محدثین معمولا راه و روش حضرات معصومینb مد نظر است، اما در این‌جا به معنای مطلق راه و روش است.
تسامح هم که به معنای بخشش و گذشت و چشم‌پوشی است و معمولا معادل تساهل به معنی سهل‌گیری به کار می‌رود.
منظور از تسامح در ادله سنن این است که در بعضی موضوعات خاص، مانند اخلاقیات، ادعیه و زیارات و به طور کلی امور مستحبی و مواردی دیگر که بعضی آن را عرض خواهم کرد، نیازی به حساسیت درباره سند حدیث نیست و می‌توان یا باید درباره آن تسامح به خرج داد و حتی بر اساس آن فتوا داد.
مثلا عموم فقهای ما استحباب خواندن ادعیه‌ای مانند دعای کمیل یا دعای توسل، همین‌طور استحباب زیاراتی مانند زیارت وارث یا زیارت ناحیه و نیز اعمالی مانند اعمال عید نوروز یا مانند آن را که روایت معتبری بر آن وجود ندارد، بر اساس همین قاعده صادر می‌کنند.
همین‌طور احکامی مانند استحباب تلقین میت، استحباب وضو داشتن هنگام حمل قرآن، استحباب وضو برای زن حائض، استحباب خواندن نماز غفیله، نماز مسجد جمکران نیز بر اساس همین قاعده پذیرفته شده و توصیه می‌شود.
اعمالی مانند بعضی از اعمال مسجد کوفه و مسجد سهله نیز از همین دست است.
اگر اطرافمان را حتی مختصری دقت کنیم، می‌بینیم که این قاعده در سراسر زندگی افراد متشرع جامعه ما، مکرر خودنمایی می‌کند.
عده‌ای از بزرگان نیز این قاعده را در تاریخ هم وارد کرده و مثلا ذکر مصائب حضرت سیدالشهداء یا سایر معصومینb را که غیر معتبر است، برای گریستن و گریاندن مردم بر ایشان که صواب دارد، مجاز می‌دانند و کار تا جایی پیش‌می‌رود که کسی مانند ملا آقا دربندی، صاحب کتاب اسرار الشهادة، معتقد است که مطالب سیره و تاریخ را حتی از کتب مظنون الکذب هم می‌توان نقل کرد.
جالب‌تر آن‌که بعضی از بزرگان این قاعده را حتی در اموری جاری کرده‌اند که مخالف احکام اصلی و اولیه است.
مثلا با این‌که نماز عید قربان را در زمان غیبت امام عصرj مستحب می‌دانند، خواندن آن را با جماعت یا مجاز دانسته، یا نسبت به آن عکس‌العمل مؤثری ندارند و این در حالی است که نماز جماعت مستحبی در فقه شیعه ممنوع و حرام است.
مثال دیگر این‌که فقهای ما بر این اتفاق دارند که لا صلاة الا بفاتحة الکتاب و بر اساس همین در همه نماز‌های واجب و مسحتبی خواندن آن را لازم می‌دانند. البته می‌دانید که نماز میت اصطلاحا نماز گفته می‌شود و در حکم نماز متعارف نیست. حال می‌دانیم که فاتحة الکتاب هفت آیه دارد و مانند سوره الرحمن هم نیست که آیه تکراری داشته باشد و تکرار آیه یا آیاتی از آن در غیر مواردی مانند اصلاح خطای در قرائت و مانند آن در نماز مجاز نیست. با این حال خواندن نماز امام زمان در مسجد جمکران را که آیه شریفه ایاک نعبد و ایاک نستعین را صد بار لازم می‌داند، نه تنها منع، بلکه به همین قاعده تسامح در ادله سنن، استثنا می‌کنند.
از این دست موارد مثال‌های دیگری هم می‌توان پیدا کرد.
علی ای حال می‌بینیم که این قاعده از آن قاعده‌هایی است که چه پذیرفته شود و چه رد شود، تأثیر زیادی در شؤون زندگی دینی افراد متدین و متشرع دارد و اگر پذیرفته شود، باید حدود آن به دقت مشخص شود.
ما در ملحقات قاعده احتیاط اصول فقه بحث مفصلی درباره ادله موافقان و مخالفان این قاعده و جواب‌هایی که به هم داده‌اند، داشتیم و این‌جا طبق قرارمان در این جلسات، قرار ورود مفصل و همه‌جانبه به بحث را نداریم، لذا مطلب را به اختصار، اما به دقت بررسی می‌کنیم تا ببینیم به چه می‌رسیم.
قبل از پرداختن به ادله دو طرف، چند نکته را در قالب تاریخچه مختصر این قاعده عرض می‌کنم که بماند برای جلسه آینده.
و صلی الله علی محمد و آله
