ذکر کثیر - جلسه ۳
$
بخش آیات
** آیه اول: سوره آل عمران، آیه ۴۱
* متن آیه: قالَ رَبِّ اجْعَلْ لی آیَةً قالَ آیَتُکَ ألاَّ تُکَلِّمَ النّاسَ ثَلاثَةَ أیّامٍ إلاَّ رَمْزاً وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثیراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشیِّ وَ الْإبْکارِ.
* ترجمه: گفت: «پرورردگارا! برای من نشانه‌ای خاص قرار ده.» فرمود: «نشانه خاص تو آن‌که مردم را سه روز تکلم نتوانی کرد، مگر به اشاره و پروردگارت را بسیار یاد کن و تسبیح کن به شامگاه و بامداد.»
* شرح و بیان:
این آیه مربوط به ماجرای حضرت زکریاj و تولد فرزندشان حضرت یحییj است.
در این سوره مبارکه پس از آن‌که ماجرای تولد حضرت مریمh بیان شده و اشاره‌ای به سرپرستی حضرت زکریاj و بعضی دیگر از مسائل دارد، به ماجرای دعای ایشان در باب ولادت فرزندشان می‌پردازد. این بخش، از آیه ۳۸ آغاز شده و تا آیه ۴۱ ادامه داشته، سپس مجدداً وارد ماجراهای مربوط به حضرت مریمh می‌شود.
الله تعالی در این آیات می‌فرماید: «هُنالِکَ دَعا زَکَریّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لی مِنْ لَدُنْکَ ذُرّیَّةً طَیِّبَةً إنَّکَ سَمیعُ الدُّعاءِ. فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلّی فی الْمِحْرابِ أنَّ اللهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللهِ وَ سَیِّداً وَ حَصوراً وَ نَبیّاً مِنَ الصّالِحینَ. قالَ رَبِّ أنَّی یَکونُ لی غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنیَ الْکِبَرُ وَ امْرَأتی عاقِرٌ قالَ کَذلِکَ اللهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ. قالَ رَبِّ اجْعَلْ لی آیَةً قالَ آیَتُکَ ألاَّ تُکَلِّمَ النّاسَ ثَلاثَةَ أیّامٍ إلاَّ رَمْزاً وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثیراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشیِّ وَ الْإبْکارِ» یعنی «در این هنگام زکریا پروردگارش را خواند. عرض کرد: «پروردگارا! از نزد خودت فرزندی پاکیزه به من عطا کن. به یقین تو بسیار شنوای دعا هستی». پس در حالی که در محراب ایستاده نماز می‌گزارد، ملائکه او را ندا دادند که الله تو را به یحیی بشارت می‌دهد، تصدیق کننده به اثری از الله و بزرگ و خویشتن‌دار و پیامبری از صالحان. عرض کرد: «پروردگارا! چگونه برای من پسری خواهد بود در حالی که پیری به من رسیده و همسرم نازا است؟!» فرمود: «این‌گونه الله آن‌چه را اراده کند انجام می‌دهد». عرض کرد: «پروردگارا! برای من نشانه‌ای خاص قرار ده». فرمود: «نشانه خاص تو آن‌که مردم را سه روز تکلم نتوانی کرد مگر به اشاره و پروردگارت را بسیار یاد کن و تسبیح کن به شامگاه و بامداد.»»
در این آیات پس از آن‌که الله عز و جل نشانه خاص او را جهت اطمینان قلبش بیان می‌فرماید، دستور به آن می‌دهد که او را بسیار ذکر کند و صبح و شام تسبیح نماید.
حال باید ببینیم که از جمله مصادیق ذکر کثیر چیست که الله تعالی در برابر چنین موهبت خاصی، به حضرت زکریاj دستور می‌دهد تا آن را انجام دهند.
البته با توجه به خود آیه می‌توان تسبیح مدام را از مصادیق ذکر کثیر دانست.
در این فرصت چند نکته دیگر درباره این آیه ذکر کنم:
– رمز، در اصل اشاره کردن با لب‌ها است که گاهی به آهسته سخن گفتن نیز اطلاق می‌شود.
– عشی معمولاً به ساعات انتهایی شب گفته می‌شود و ابکار به ساعات اولیه روز، اما راغب در المفردات عشی را از ظهر تا صبح روز بعد و ابکار را از ظهر تا غروب دانسته است که با این حساب مجموع این دو تقریباً همه ساعات شبانه روز را شامل می‌شود.
– این‌که حضرت زکریاj تقاضای نشانه‌ای خاص می‌کند، نه از باب عدم اعتماد به وعده الهی است، بلکه از باب اطمینان قلبی است که در ماجرای حضرت ابراهیمj و پرندگان نیز مطرح است.
– بعضی از مفسران با تصور این‌که ذکر فقط به زبان محقق می‌شود، فرموده‌اند که معلوم می‌شود حضرت زکریاj زبانش از تکلم با مردم وا مانده بود و از ذکر تسبیح الله تعالی عاجز نبود که با توجه به معنای لغوی ذکر و تسبیح که عرض خواهیم کرد، خواهیم دید که این دو فقط به زبان نیست که بخواهیم چنین ادعایی را قطعی بدانیم. لذا هر چند این ادعا خالی از وجه نیست چرا که با ظاهر آیه منافاتی ندارد، اما لزومی هم به قطعی دانستن آن نیست و می‌توان چنین گفت که شاید زبانش از هر تکلمی وا مانده بود و ذکر و تسبیح الله تعالی در درون او و اعمالش ساری و جاری بود.
– بعضی نیز گفته‌اند که عدم تکلم او با مردم به اختیار خودش بوده که این مورد با ظاهر آیه موافقت ندارد و نمی‌توان آن را پذیرفت.
بسیار خب! درباره این آیه و آیات وابسته به آن بسیار می‌توان سخن گفت، اما از آن‌جایی که خارج از موضوع بحث ما است، آن را به فرصت دیگری موکول می‌کنیم.
و صلی الله علی محمد و آله
