ازدواج معاطاتی - جلسه ۳۰ (جلسه آخر)
$
* شرایط صحت ازدواج معاطاتی
تا این‌جا دیدیم که شرط خواندن صیغه به الفاظ خاص، یا حتی الفاظ دال بر ایجاب و قبول، جزء شرایط صحت انواع ازدواج نیست، حال می‌خواهد به زبان عربی باشد، یا هر زبان دیگری، اما همه می‌دانیم که صحت ازدواج به طور کلی شرایطی دارد که آن شرایط در این‌جا هم جاری است و بدون آن‌ها ازدواج صحیح نیست که مروری اجمالی بر آن‌ها خواهیم داشت.
۱- عدم مانع شرعی برای زن: یعنی بانویی که قرار است ازدواج کند، نباید در ازدواج فرد دیگری باشد. اگر لازم است عده طلاق یا پایان متعه نگه‌دارد، در عده کس دیگری هم نباید باشد. عده فوت همسر هم که جای خود دارد. اگر زن در شرایطی است که نیاز به اذن ولی دارد، اذن او هم لازم است و از این دست شرایط.
۲- عدم مانع شرعی برای مرد: مانند این‌که مرد بیش چهار همسر دائم نداشته باشد. یا اگر مرد در شرایطی است که نیاز به اذن ولی دارد، بدون اذن ولی، کار خراب است. یا این‌که مانعی مانند عهد و قسم و … وجود نداشته باشد و مانند این‌ها.
۳- قصد زوجیت و نَه مقابل آن: نیت افراد یکی از شروط صحت ازدواج است که در نکاح معاطاتی هم مطرح است. یعنی اگر افرادی صرفا به قصد رفاقت یا هم‌خانگی، یا خدای نکرده، زنا و مانند آن اقدامی کنند، طبیعتا کار از ریشه خراب است.
۴- اگر قصد متعه و ارتباط موقت است، باید به نحوی زمان شروع و پایان آن مشخص باشد و اگر قصد زوجیت دائم است، باید به نحوی زمان آغاز آن و دائمی بودن آن معلوم باشد.
۵- بنا بر نظر مشهور فقها، مهریه طبق شرایط خاص خودش، در ازدواج دائم لازم است و باز بنا بر مشهور در متعه، باید قبل از آغاز زمان متعه معلوم شود، لذا این شرط هم باید در همه جا مد نظر باشد، چه در معاطاتی و چه در صیغه به لفظ.
۶- پذیرش مسؤولیت: طرفین باید وظایف شرعی خود را بپذیرند و نسبت به آن متعهد باشند، مانند لزوم نفقه بر مرد، یا تمکین زن در موارد خاص و … که البته تعدادی از این حقوق، وظایف و مسؤولیت‌ها، با تراضی و توافق طرفین قابل تغییر است.
این‌ها و احیانا مواردی دیگری که شاید الآن در ذهنم نباشد، شرایط عمومی صحت ازدواج است و چه در ازدواجی با لفظ منعقد شود و چه در نکاح معاطاتی باید برقرار باشد.
* بررسی ازدواج سفید و شرایط آن و مقایسه با ازدواج معاطاتی
دیدیم که شرط خواندن صیغه به الفاظ ایجاب و قبول، عربی یا غیر عربی و … جزء شرایط صحت ازدواج شرعی از منظر مکتب اهل بیتb نیست.
اما اخیرا در جامعه ما و به تبع جوامع غربی، اصطلاح ازدواج سفید، هم‌باشی، ازدواج عرفی و ازدواج کامن-لُو مطرح و روز به روز رایج‌تر می‌شود.
ابتدا مروری بر این سه اصطلاح داشته باشیم، تا ببینیم آیا این‌ها همان ازدواج معاطاتی هستند، یا خیر و اگر نیستند، آیا از نظر مکتب اهل بیتb، آیا مشروع به حساب می‌آیند یا خیر.
بعضی از افراد این چند اصطلاح را معادل هم می‌دانند، در حالی که تفاوت‌هایی با هم دارند، لذا هر کدام را معرفی می‌کنیم. البته ناگفته نماند که تعاریف و لفاظی‌های متفاوتی در بعضی مقالات وجود دارد که ما قصد ورود به آن‌ها را نداریم، لذا به نوعی تعریف متعارف و مرتکز ذهنی را می‌پذیریم. این را هم اضافه کنم که بحث ما در این جا درباره زندگی و ارتباطات دگرجنس‌گرایان است، لذا زندگی مشترک و ارتباطات انواع هم‌جنس‌گرایان از موضوع بحث ما خارج است.
اما این اصطلاحات؛
– ازواج سفید: با توجه به فرهنگ حاکم بر ایران، ازدواج سفید، زندگی مشترک، با بعضی روابط یا همه روابط زناشویی، بدون برقراری ازدواج شرعی یا قانونی است.
امیدوارم این تعریف، مختصر، جامع و مانع باشد، اما برای راحتی خیال، چند مورد را به عنوان مصداق ازدواج سفید، یا نقطه مقابل آن، عرض می‌کنم.
در این تعریف، اگر کسی ازدواج شرعی کرده باشد، اما ثبت قانونی نشده باشد، جزء ازدواج سفید به حساب نمی‌آید. همین‌طور اگر کسی معتقد به ازدواج شرعی نباشد، اما ثبت قانونی شده باشد، باز هم عرفاً در حکم ازدواج سفید نیست. همین‌طور ازدواج پیروان سایر ادیان، بر اساس دین و مذهب خودشان.
اما در مقابل، اگر زن و مردی بدون ازدواج شرعی، زیر یک سقف زندگی کنند و به نوعی خود را همسر هم بدانند و بعضی یا همه روابط زناشویی را انجام دهند، مصداق ازدواج سفید است، حتی اگر این دو رسماً نامزد باشند و واقعا در آینده قصد ازدواج رسمی یا شرعی داشته باشند.
– ازدواج عرفی: در کشورهایی مانند ایران که ازدواج سفید، هنوز عرف نشده است، شاید هنوز بتوان ازدواج عرفی را همان ازدواج شرعی، بدون ثبت قانونی دانست.
البته با توجه به به این‌که عرف به شدت متغیر است و این عرف ممکن است مطابق شرع یا قانون باشد یا نباشد، چه بسا ازدواج عرفی در زمان‌های مختلف و مکان‌های متفاوت، تعریف جداگانه‌ای داشته باشد.
– هم‌باشی: به نظر می‌رسد هم‌باشی را بتوان زندگی مشترک زن و مرد، بدون برقراری هیچ‌گونه ارتباطات، حقوق، وظایف و مسؤولیت‌های زن و شوهری دانست. چیزی شبیه هم‌خانگی بین مردها یا خانم‌ها که دوران دانشجویی رایج است.
البته می‌توان برای هم‌باشی معنای عام‌تری هم در نظر گرفت و آن را شامل هرگونه ارتباط هم‌جنس‌گرایان یا غیر هم‌جنس‌گرایان دانست، اما شاید تعریف ما مناسب‌تر باشد. البته بعضی هم هم‌باشی را عام گرفته و شامل ازدواج سفید، ازدواج کامن‌لو و … دانسته‌اند.
– ازدواج کامن-لُو (Common-law marriage): نوعی ازدواج است که در کشور ما ممکن نیست، چرا که این نوع ازدواج مخصوص کشورهایی است که قانون خاصی در آن وجود دارد و این نوع از ازدواج را به رسمیت شناخته و قانونی می‌داند. اگر به اسم این ازدواج دقت شود، می‌بینیم که الفاظ ازدواج، اشتراک و قانون در آن مهم است.
با توجه به آن‌چه عرض شد می‌بینیم که ازواج معاطلاتی، با ازدواج سفید، هم‌باشی و کامن-لُو، متفاوت است، اما ازدواج عرفی، البته طبق تعریفی که ما کردیم، انواع مختلفی دارد که یکی از آن ازدواج معاطاتی است.
* مختصری پیرامون معاطات در عراق
معمولا برای طلاق چهار رکن مطرح می‌کنند که یک به یک و به اجمال مرور می‌کنیم.
۱٫ طلاق‌دهنده
۲٫ طلاق‌گیرنده
۳٫ اشهاد
۴٫ صیغه طلاق
طلاق‌دهنده باید چهار شرط داشته باشد که عبارتند از بلوغ، عقل، اختیار و قصد. در ضمن زوجیت باید دائم باشد، لذا طلاق در متعه بی‌معنا است. دیگر این‌که طلاق زنی که در حیض یا نفاس است، قابل قبول نیست و باید صبر کرد تا از این دو پاک شود. همین‌طور اگر با زن در حال پاکی مقاربت کرده باشد، باید صبر کند تا حداقل یک حیض، خون ببیند. البته این‌ها مربوط به بانوانی است که حیض می‌شوند. مشهور معتقدند که شهود، حداقل باید دو مرد عادل باشد. تعریف عادل در این جا همان است که در باب امام جماعت یا حتی مرجع تقلید گفته‌اند. البته ما قصد ورود به بحث طلاق را نداریم و فقط همین مقدار درباره صیغه طلاق عرض می‌کنم که اگر همه شرایط طلاق جمع بود و زمان آن معلوم بود، نیازی به گفتن الفاظ خاص مانند «هی طالق» یا «فلانة طالق» یا «أنت طالق» و مانند این‌ها نیست، بلکه همین مقدار که به ای نحو کان، معنای طلاق شرعی معلوم شود، کفایت می‌کند.
و صلی الله علی محمد و آله
