ذکر کثیر - جلسه ۱۱

$

* صد بار ذکر روزانه الله تعالی از مصادیق ذکر کثیر است

۶/۶ (…)- النوادر للأشعری (ص ۱۳۷): صفوان بن یحیی عن معاویة بن عمار عن أبی‌بصیر عَنْ أبی‌عَبْدِاللهِj فی قَوْلِهِ تَعالَی «اذْکُروا اللهَ ذِکْراً کَثیراً» قالَ: «إذا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فی الْیَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ کانَ ذَلِکَ کَثیراً» …

* ترجمه:

ابوعبدالله (امام صادق)j درباره سخن او تعالی: «اذکروا الله ذکراً کثیراً» فرمودند: «هنگامی که بنده‌ای پروردگارش را صد بار در روز ذکر کند، آن کثیر باشد» …

* بررسی سند:

این حدیث را احمد بن محمد بن عیسی از صفوان بن یحیی از معاویه بن عمار از ابوبصیر الاسدی روایت کرده است که همه ایشان از اجلای ثقات ما بوده و در نتیجه انتساب این عبارات به معصومj معتبر است.

* شرح:

– محتوای این روایت شبیه روایت قبل است با این تفاوت که در روایت قبل، سؤال به طور خاص درباره تسبیح الله تعالی بود، در حالی که در این روایت ذکر به طور مطلق بیان شده است که علاوه بر تسبیح، حمد و هر گونه یاد دیگری را شامل می‌شود.

– سه سؤال قبل در این‌جا هم مطرح است. یعنی آیا عدد صد عدد واقعی است یا از باب کثرت است؟ در ضمن این ذکر حتماً باید به زبان باشد و نیز این‌که اگر فقط به زبان شد، قابل قبول است؟ که إن شاء الله به آن خواهیم پرداخت.

* سی بار تسبیح بعد از نمازهای واجب از مصادیق ذکر کثیر است

۷/۷ (…)- تهذیب الأحکام (ج ۲، ح ۴۰۵): و عنه عن صفوان عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قالَ: «قُلْتُ لِأبی‌عَبْدِاللهِj: «قَوْلُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «اذْکُروا اللهَ ذِکْراً کَثیرا»ً، ما ذا الذِّکْرُ الْکَثیرُ؟» قالَ: «أنْ یُسَبِّحَ فی دُبُرِ الْمَکْتوبَةِ ثَلاثینَ مَرَّةً.»»

* ترجمه:

عبدالله بن بکیر روایت کرد: «به ابوعبدالله (امام صادق)j عرض کردم: «(در) سخن الله عز و جل: «اذکروا الله ذکراً کثیراً»، ذکر کثیر چیست؟» فرمودند: «این‌که در پشت هر (نماز) واجبی سی بار تسبیح شود.»»

* بررسی سند:

در این حدیث ضمیر «ه» در عنه به حسین بن سعید الاهوازی بر می‌گردد، لذا شیخ الطائفه این حدیث را به طریق خود از حسین بن سعید الاهوازی از صفوان بن یحیی از عبدالله بن بکیر روایت کرده است که این افراد همگی از ثقات شیعه بوده و با توجه به این‌که همه طرق متعدد شیخ در التهذیب به حسین بن سعید معتبر است، انتساب این عبارات به امام صادقj معتبر است.

طرق شیخ به حسین بن سعید الاهوازی در التهذیب و الاستبصار عبارت است از:

۱- از مفید و حسین الغضائری و ابن حاشر از احمد بن محمد بن حسن بن ولید از پدرش از او و نیز از ابن ابی‌جید از محمد بن حسن بن ولید از حسین بن حسن بن ابان از او و همین‌طور از محمد بن حسن بن ولید از محمد بن حسن الصفار از احمد بن محمد که با ابن خالد البرقی است و یا ابن عیسی الاشعری از او که همه این طرق معتبر بوده و طریق حدیث مورد بحث ما همین طریق است.

۲- سایر طرق شیخ به او نیز هر چند معتبر است، اما ربطی به حدیث مورد نظر ما ندارد، چرا که در یکی از آن‌ها باید حسن بن محبوب در کنار حسین سعید باشد و در دیگری حسین بن سعید باید از برادرش حسن روایت کرده باشد که این موارد در سند حدیث مورد نظر ما نیست.

لازم به ذکر است شبیه این روایت را عبدالله بن جعفر الحمیری در قرب الاسناد (ص ۱۶۹) با مختصر تفاوتی در متن، از محمد بن ولید از عبدالله بن بکیر نیز روایت کرده است که این سند هم معتبر می‌باشد.

* شرح:

– کتب علاوه بر معنای مشهور آن که نوشتن است، معانی مختلفی دارد که از جمله آن مقرر، مقدر، واجب و قطعی است و با این حساب، مکتوبه علاوه بر نوشته شده، به معنای مقرر شده، مقدر شده، واجب شده و قطعی شده نیز می‌شود.

– منظور از مکتوبه در این‌گونه روایات چیزی است که توسط الله عز و جل برای انسان‌ها مقرر و واجب شده است که معمولاً منظور از آن نمازهای واجب پنج‌گانه است.

– امامj در این روایت به صراحت بیان می‌فرمایند که از مصادیق ذکر کثیر مورد نظر آیه ۴۱ سوره احزاب، این است که بعد از (نماز) واجب یومیه، سی بار تسبیح الله تعالی گفته شود که حداقل آن لفظ سبحان الله است.

– با توجه به این‌که عدد سی متعارفاً در باب کثرت و به طور کلی مجاز استفاده نمی‌شود، به نظر می‌رسد که در این عدد سی حکمتی نهفته است که فارغ از توجیهات شهودی و شاعرانه، حکمت آن حداقل برای حقیر معلوم نیست. البته با توجه به معنای ذکر کثیر، بعید نیست که این عدد بیانگر حداقل لازم باشد و بیش تر از آن خللی وارد نکند.

– سؤالات قبلی در این جا هم مطرح می‌شود از قبیل این‌که آیا صرف تسبیح گفتن الله تعالی کافی است یا نیاز به مکمل‌هایی دارد که به آن خواهیم پرداخت. إن شاء الله.

و صلی الله علی محمد و آله