تفسیر فاتحة الکتاب - جلسه ۵

$

جلسه گذشته مروری داشتیم بر ترجمه و مفاهیمی که از ظاهر آیات برداشت می‌شود. امشب هم چند نکته کلی درباره این سوره عرض می‌کنم و در ضمن آن هم اشاره‌ای خواهیم داشت به نام‌های این سوره و وجه تسمیه آن‌ها، همین‌طور محل نزول آن و چند مطلب دیگر.

اما چند نکته‌ای که عرض کردم:

۱- خواهیم دید که این سوره به تصریح روایات، مهم‌ترین سوره از سوره‌های قرآن کریم است.

۲- تنها سوره قرآن است که بنا بر اتفاق نظر فریقین، خواندن آن، روزی ۵ نوبت در نمازهای پنج‌گانه یومیه، بر هر مسلمانی واجب است.

۳- با توجه به این‌که بر اساس روایات معتبر، منظور از سبعاً من المثانی، سوره فاتحة الکتاب می‌باشد، از ظاهر آیه شریفه ۸۷ سوره حجر که می‌فرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیم‌» معلوم می‌شود که الله تعالی این سوره را به گونه‌ای تکریم آمیز در کنار کل قرآن قرار داده است.

۴- این سوره شامل مباحثی از قبیل صفات الله تعالی، معاد، عبادت، هدایت، توکل، دعا، شکر، تولی و تبری است.

۵- در کتب فریقین برای این سوره نام‌های متعددی ذکر شده که بعضی از آن‌ها عبارتند از:

۱) فاتحة الکتاب: این اسم، از نام‌های روایی قرآن است، یعنی نام‌هایی که در روایات معتبر ما برای این سوره مطرح شده است. بعضی بر این عقیده‌اند که علت نام‌گذاری این سوره به فاتحة الکتاب، این است که این سوره، اولین سوره‌ای است که به صورت کامل بر حضرت رسول الله نازل شد.

۲) سبع المثانی: این نام از از نام‌های قرآنی این سوره است که در روایات معتبر ما هم ذکر شده است. ظاهراً سبع در این کلمه اشاره به تعداد آیات آن دارد که هفت تا است، اما درباره معنای المثانی اختلاف نظر شده‌اند.

یکی از این فرضیه‌ها مستند به روایت مرسلی است که مرحوم عیاشی در تفسیر خود آورده است: «عَنْ یونُسَ عَمَّنْ رَفَعَهُ قالَ: «سَألْتُ أباعَبْدِاللهِj «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ؟‌» قالَ: «هیَ سورَةُ الْحَمْدِ وَ هیَ سَبْعُ آیاتٍ، مِنْها بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ وَ إنَّما سُمّیَتْ لِأنَّها یُثَنَّی فی الرَّکْعَتَیْنِ‌.».» که علت این نام‌گذاری را خوانده شدن آن در دو رکعت نماز آورده‌اند.

فرضیه دیگر به آیه ۲۳ سوره زمر بر می‌گردد که می‌فرماید: «اللهُ نَزَّلَ أحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانی» که درباره آن ضمن همین آیه سخن خواهیم گفت.

فرضیه سوم، درباره محل نزول است که ادعا می‌شود، به این جهت به آن مثانی گفته شده است که یک‌بار در مکه و یک‌بار هم در مدینه نازل شده است.

۳) ام الکتاب: این اسم نیز، از نام‌های قرآنی این سوره می‌باشد که در روایات معتبر ما هم ذکر شده است. بعید نیست علت این نام‌گذاری به این جهت باشد که همه معارف اعتقادی اصلی اسلام که قرآن در صدد بیان آن‌ها است به صورت خلاصه و یک جا در این سوره جمع شده است. به عبارت دیگر این سوره به گونه‌ای عصاره و چکیده معارف قرآنی است.

۴) حمد: این اسم نیز از نام‌های روایی این سوره است که قاعدتاً برگرفته از کلمه ابتدای آیه دوم این سوره بوده و به معنای ستایش است که وقتی به صورت الحمد در می‌آید به معنای مطلق ستایش است، یعنی هر ستایشی.

لازم به ذکر است که موارد بالا، نام‌های شناخته شده این سوره در مکتب اهل بیتb بوده و سایر اسامی مانند الوافیه، الکافیه، الشافیه، الشفاء، الصلاه، الدعاء، الاساس، الشکر، الکنز، النور، السؤال، تعلیم المسألة، التفویض، ام القرآن و بسیاری اسامی دیگر از نام‌های غیر مشهور می‌باشد که هر چند بعضاً در کتب بزرگان پیروان مکتب اهل بیتb وجود دارد، اما عموماً در کتب مکتب خلفا، اهل عرفان و تصوف، کتاب‌های شعرا و سایر کتب مطرح است و بعید نیست از آن‌ها به کتب ما وارد شده باشد.

۶- همان‌گونه که پیش از این هم اشاره شد، درباره زمان نزول این سوره مبارکه اختلاف نظر وجود دارد. بعضی نزول آن را در مکه و بعضی در مدینه دانسته‌اند. عده‌ای نیز قائل به دوبار نزول این سوره هستند، یک بار در مکه و یک‌بار هم در مدینه.

   شواهد و قرائن بسیاری وجود دارد که نزول این سوره برای اولین بار در ایام مکه اتفاق افتاده است. البته این امکان که به دلیلی خاص برای بار دوم در مدینه نازل شده باشد، هر چند غیر ممکن نیست اما ظاهراً دلیل محکمی بر آن وجود ندارد.

۷- هر چند به نظر می‌رسد دانستن مکی بودن یا مدنی بودن این سوره اهمیت خاصی نداشته باشد، اما به هر حال، بعضی از شواهد و قرائنی که دلالت بر مکی بودن این سوره دارد را مرور می‌کنیم.

الف- با عنایت به آیه «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» که از آیات مکی بوده و عبارت آتیناک که ماضی است، قاعدتاً سبعاً من المثانی که همان سوره فاتحة الکتاب می‌باشد، پیش از آن نازل شده که حداقل دو نکته بر این دلیل وارد است:

۱) فعل ماضی همواره ظهور در گذشته ندارد، بلکه گاهی برای بیان یک اتفاق قطعی در آینده هم به کار می‌رود.

۲) در صورت قبول دلیل فوق باید بپذیریم که کل قرآن نیز پیش از نزول این آیه نازل شده است.

لذا این دلیل، دلیل تمامی نیست.

ب- نماز در ایام مکه تشریع شده و برقرار بوده و علی‌القاعده سوره فاتحة الکتاب در آن وجود داشته و این فرضیه که نماز آن دوران بدون سوره فاتحة الکتاب بوده، قابل قبول نیست. البته این بدان معنا نیست که نماز اولیه تمام و کمال به همین شکل بوده، بلکه تغییراتی داشته که ضمن آیات معراج عرض خواهد شد. در آینده حدیث معتبری درباره تشریع نماز در معراج روایت خواهم کرد که مؤید این نظر است.

پ- البته در کتب مکتب خلفا روایاتی وجود دارد که تصریح می‌کند سوره فاتحة الکتاب اولین سوره‌ای است که در مکه نازل شد. مشابه این‌گونه روایات در کتب مکتب اهل بیتb نیز هست که هیچ کدام از نظر سند معتبر نمی‌باشد. مثلاً شیخ طبرسی در تفسیر مجمع البیان (ج ۱۰، ص ۶۱۴) به صورت مرسل از امیر مؤمنانj روایت کرده‌اند: «فَأوَّلَ ما نََزَلَ عَلَیْهِ بِمَکَّةَ، فاتِحَةُ الْکِتابِ» که این حدیث مرسل بوده و نمی‌توان آن را مبنا قرار داد و بعید نیست از کتب پیروان مکتب خلفا، وارد کتب ما شده باشد.

۸- بنا بر اتفاق نظر همه مسلمانان اعم از پیروان مکتب اهل بیت و پیروان مکتب خلفا، تعداد آیات این سوره هفت آیه است. فقط اختلاف نظر در تقسیم‌بندی این سوره به هفت آیه است که نظرات متفاوتی وجود داشته و فعلاً مسلمانان بر تقسیم‌بندی موجود متفق شده‌اند.

و صلی الله علی محمد و آل محمد