تفسیر فاتحة الکتاب - جلسه ۴۲
$
* نکته‌ای در قالب بررسی یک روایت غیر معتبر:
۶۰/۲۰ (۲۸۷)- معانی الأخبار (ص ۳۲): حدثنا أحمد بن الحسن القطان قال حدثنا عبد الرحمن بن محمد الحسینی قال أخبرنا أبوجعفر أحمد بن عیسی بن أبی‌مریم العجلی قال حدثنا محمد بن أحمد بن عبدالله بن زیاد العرزمی قال حدثنا علی بن حاتم المنقری عن المفضل بن عمر قالَ: «سَألْتُ أباعَبْدِاللهِj عَنِ الصِّراطِ، فَقالَ: «هُوَ الطَّریقُ إلَی مَعْرِفَةِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُما صِراطانِ، صِراطٌ فی الدُّنْیا وَ صِراطٌ فی الْآخِرَةِ وَ أمّا الصِّراطُ الَّذی فی الدُّنْیا فَهُوَ الْإمامُ الْمُفْتَرَضُ الطّاعَةِ، مَنْ عَرَفَهُ فی الدُّنْیا وَ اقْتَدَی بِهُداهُ، مَرَّ عَلَی الصِّراطِ الَّذی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فی الْآخِرَةِ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ فی الدُّنْیا، زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّراطِ فی الْآخِرَةِ، فَتَرَدَّی فی نارِ جَهَنَّمَ.»
* ترجمه:
از مفضل بن عمر روایت کرده‌اند که از ابوعبدالله (امام صادق)j درباره صراط سؤال کردم، پس فرمودند: «آن، راه به سوی معرفت الله عز و جل است و آن دو صراط است. صراطی در دنیا و صراطی در آخرت، اما صراطی که در دنیا است، پس آن امامی که اطاعتش واجب شده، است، کسی که او را در دنیا (خوب) بشناسد و به هدایت او اقتدا کند، بر صراطی که آن پل جهنم در آخرت است، عبور می‌کند و کسی که او را در دنیا (درست) نشناسد، قدمش بر صراطی که در آخرت است می‌لغزد و در آتش جهنم سقوط می‌کند.»
* بررسی سند:
این حدیث را شیخ صدوق از احمد بن حسن القطان از عبدالرحمن بن محمد الحسینی از ابوجعفر احمد بن عیسی بن ابی‌مریم از محمد بن احمد بن عبدالله بن زیاد العزرمی از علی بن حاتم المنقری از مفضل بن عمر از امام صادقj روایت کرده است.
هر چند در سند این روایت احمد بن حسن القطان به واسطه شیخ صدوق و عبدالرحمن بن محمد الحسینی نیز به واسطه احمد بن حسن القطان توثیق می‌شود، اما احمد بن عیسی بن ابی‌مریم و علی بن حاتم المنقری مجهول هستند، در نتیجه انتساب حدیث به امامj معتبر نیست.
* شرح:
– بسیاری به استناد این روایت و مانند آن تصور کرده‌اند که صراط مانند پلی است که بر دره‌ای از آتش به نام جهنم قرار گرفته و افراد باید برای ورود به بهشت الهی و برخورداری از نعمات، از روی این پل بگذرند و اگر کسی کارهای نیکو کرده و در مجموع کارنامه عملش مثبت باشد، بالأخره از این گذار جان به در برده و وارد بهشت می‌شود و سایرین از آن فرو افتاده و به عذاب جهنم گرفتار می‌شوند. لازم به ذکر است که این روایات بدون استثنا ضعف سند دارند. آری! شاید این توصیفات از باب تمثیل مناسب باشد، اما نباید فراموش کنیم که ظاهراً صراط همان حساب و کتاب اعمال در محضر عدل الهی است که در نتیجه آن عده‌ای بهشتی شده و عده‌ای نیز جهنمی می‌شوند و قرار نیست حتماً پل و دره‌ای در آخرت وجود داشته باشد. بعید نیست این‌گونه تصورات ریشه در اعتقادات باستانی اقوام و ملل مختلف از جمله هندی و ایرانیان زرتشتی از «چینود پرتو» یا «چینوت پرتو» داشته باشد. «چینود» به معنای جداکننده است که معادل عربی آن فرقان است و پرتو به معنای پل یا همان جِسر عربی است. بنا به اعتقادات هند و ایرانی، همه مردم از اعم از نیکان و بدان باید از این پل که از بلندترین قله البرز تا عرش ادامه یافته و جهنم در زیر آن قرار دارد، عبور کنند. افراد نیکوکار وارد «گروتمان» که به معنای خانه نیایش بوده و ظاهراً همان عرش اهورایی یا بالاترین جایگاه در بهشت برین می‌باشد، شده و بدکاران از آن سقوط کرده و گرفتار دوزخ می‌شوند. در کتاب یسنا (هات ۱۹، آیه ۶ و هات ۷۱، آیه ۱۶) به نام این پل اشاره شده است.
– شنیدم فردی معتقد بود که صراط داخل در جهنم است که از یک سوی به سوی دیگر کشیده شده و همه افراد از آن عبور می‌کنند، با این تفاوت که عذاب جهنم با عده‌ای کار ندارد و این افراد بدون آسیب دیدن از آن عبور کرده و وارد بهشت می‌شوند که حقیر دلیلی بر این ادعا نیافتم و بیشتر شبیه آسمان و ریسمان بافتن و کمک از ذوق شاعرانه بود. حتی اگر کسی بخواهد به روایاتی مانند این روایت استناد کند، بهتر است بپذیرد که جهنم در دره‌ای قرار گرفته که صراط بر فراز آن قرار دارد و . . . که عرض شد این فرضیه برای ما قابل قبول نبوده و ظاهراً منظور از صراط همان حساب و کتاب الهی است که افراد مختلف به گونه‌های متفاوت و بر اساس آن‌چه در دنیا انجام داده‌اند با آن مواجه می‌شوند که توضیح آن عرض شد.
– عده‌ای با استناد به همین روایات بر این عقیده هستند که دو صراط داریم، صراطی در دنیا و صراطی در آخرت که عرض شد این روایات همگی غیر معتبر هستند و نمی‌توان آن‌ها را مبنا قرار داد اما با عنایت به این‌که حساب و کتاب در محضر الهی یا همان صراط در آخرت تابع تمام و اعمال انسان در دنیا است و برای مسلمانانی که در استضعاف نیستند، شناخت ولایت ایشان و تبعیت از آن لازم است، لذا می‌توان این معرفت و پذیرش یا عدم پذیرش ولایت ایشان را به صراط دنیوی تشبیه کرد. البته تمام این‌ها تشبیهاتی شاعرانه و ادبی است که اشکالی هم ندارد، اما انتساب آن به کلام معصومj نیازمند شرایطی است که عرض کردم، این شرایط مهیا نیست.
* گروه های عبور کننده از صراط:
۶۱/۲۱ (۲۷۳)- الأمالی للصدوق (مج ۳۳، ح ۴): حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید۰ قال حدثنا محمد بن الحسن الصفار قال حدثنا أحمد بن محمد بن عیسی عن محمد بن خالد البرقی عن القاسم بن محمد الجوهری علی بن أبی‌حمزة عن أبی‌بصیر عن أبی‌عَبْدِاللهِ، جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍj قالَ: «النّاسُ یَمُرّونَ عَلَی الصِّراطِ طَبَقاتٍ، وَ الصِّراطُ أدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ وَ أحَدُّ مِنَ السَّیْفِ، فَمِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مِثْلَ الْبَرْقِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ حَبْواً وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مُتَعَلِّقاً، قَدْ تَأْخُذُ النّارُ مِنْهُ شَیْئاً وَ تَتْرُکُ شَیْئا.»
* ترجمه:
ابوعبدالله (امام صادق)j فرمودند: «مردم (بر) طبقه‌هایی از صراط می‌گذرند و صراط از مو باریک‌تر و از شمشیر تیزتر است، پس از آن‌ها کسانی هستند که مانند برق می‌گذرند و کسانی از آنان مانند تاختن اسب عبور می‌کنند و کسانی از آن‌ها افتان و خیزان می‌گذرند و افرادی هم آویزان عبور می‌کنند، قطعاً آتش بعضی از آن‌ها را می‌گیرد و بعضی را رها می‌کند.»
* بررسی سند:
در سند این حدیث، قاسم بن محمد الجوهری، در کتب رجالی مهمل است، اما به واسطه توثیق می‌شود. درباره علی بن ابی‌حمزه البطائنی هم نکاتی عرض خواهم کرد که معلوم می‌شود، در سند این حدیث اشکالی ایجاد نمی‌کند. سایرین هم که همه از ثقات شیعه هستند و در نتیجه انتساب این فرمایشات به امامj معتبر می‌شود.
* شرح:
– این روایت تصریح دارد که افراد در هنگام عبور از صراط به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. عده‌ای از آن عبور می‌کنند اما عده‌ای نمی‌توانند از آن عبور کنند.
– کسانی که از صراط عبور می‌کنند خود بر چند دسته‌اند:
۱- عده‌ای مانند برق، با سرعت بسیار و به راحتی از آن می‌گذرند.
۲- عده‌ای مانند تاختن اسب از آن می‌گذرند که هر چند سرعت و راحتی گروه قبل را ندارند، اما به هر حال از آن می‌گذرند. این دسته افرادی هستند که کارهای خیرشان در مقایسه با کارهای نادرستشان برتری جدی دارد.
۳- عده‌ای نیز افتان و خیزان بر صراط قدم بر می‌دارند که این دسته، افرادی هستند که هر چند کارها خیر بسیاری کرده‌اند، اما کارهای نادرستشان هم بسیار بوده است.
۴- گروهی نیز آویزان از آن عبور می‌کنند. این دسته افرادی هستند که هر چند کارهای شایسته‌ای انجام داده‌اند، اما کارهای نادرستشان به میزان قابل ملاحظه‌ای زیاد است.
از این دسته‌ها عده‌ای به هر حال از آن عبور کرده، اما گروهی نیز از آن سقوط کرده و گرفتار آتش جهنم می‌شوند.
– با فرض ما که صراط را همان حساب و کتاب الهی می‌دانیم، دسته اول کسانی هستند که حساب و کتابشان به سرعت انجام شده و به رحمت الهی نائل می‌شوند. دسته دوم نیز کسانی هستند که هر حساب و کتابشان به سرعت انجام می‌شود، اما به روانی دسته اول نیست. دسته سوم، افرادی هستند که در حساب و کتابشان گرفتار هستند و دسته آخر، آن‌هایی هستند که گرفتاری زیادی دارند و کارهای خیر و شرشان بسیار است.
– طبیعی است عبور از صراط و ورود به بهشت تابع رعایت همان شؤونی است که در گذشته درباره آن صحبت کردیم. کسی که سعی می‌کند تبعیت از الله تعالی و به تبع آن تبعیت از رسول او و اولیایش را در همه شؤون زندگی رعایت کند، جزء همان دسته‌ای است که مانند برق، حساب و کتاب الهی را پشت سر گذاشته، وارد بهشت می‌شوند و هر چه این تبعیت کمتر شود، عبور از صراط برای او کندتر و سخت‌تر می‌باشد و کسی که در مجموع تبعیت لازم را نداشته است، گرفتار آتش جهنم یا همان عذاب الهی خواهد شد.
و صلی الله علی محمد و آله
(قرار بود در بخش پایانی جلسه، استاد مطالیی را درباره علی بن ابی‌حمزه البطائنی بفرمایند که به جهت کمبود وقت و تکراری بودن مطلب، از آن صرف‌نظر شد. علاقه‌مندان روی نام علی بن ابی‌حمزه البطائنی کلیک کنند.)
